Әсәрләре

Өй артында шомыртым бар

Нәрсә икән ул мәхәббәт? Нинди яратуны мәхәббәт дип әйтергә була? Сөенечтән, бәхеттән җиде кат күкләргә ашырган халәтнеме, шашкын хисләрдән башны югалтунымы, сөйгәнеңне җиде ятлар тартып алганда, йөрәкләрне парә-парә телгәләп, кара кан саудырунымы - кем белсен, нәрсәдер ул. Кешелек дөньясы яралганнан бирле мәхәббәт дип яратып, сөеп, көеп, сагышланып, саташып, йөрәккә генә сыялмаган бу утлы хисләрне көйгә салып җырлап, шигырь итеп калыплап, хикәя, роман итеп язып, ташка, агачка сурәт итеп уеп, киндергә, кәгазьгә рәсем итеп ясап, сәхнәләрдә трагедия итеп уйнап, кинофильмнарга төшереп тә, аның нәрсә икәнен аңлатып бирә алганнары юк.

Ә минем уйлавымча, мәхәббәт -авыру ул. Әйе, әйе, нәкъ менә авыру. Соң үзегез уйлап карагыз. Көннәрдән бер көнне син әле моңарчы аның дөньяда барлыгын да белмәгән чит-ят берәү (хәер, аның көн дә күреп йөргән кешең булуы да бар, тик синең аны моңарчы тик болай гына, гади бер кеше итеп кенә, кабул иткән булуың мөмкин) тормышыңның үзәгенә әйләнә дә куя, бөтен яшәешеңнең астын өскә китерә. Әтиең, әниең, туганнарың, дусларың - һәммәсе икенче планда кала. Ә теге бәндә, аларның бөтенесен күләгәдә калдырып, алгы планга чыгу гына түгел, җирдәге кояшыңа әверелә.. Ул булса көн, яшәү бар, булмаса - төн, яшәүнең бер яме юк. Менә шундый көчле вирус инде ул мәхәббәт дигәннәре. Сине тәмам аяктан ега. Нормаль халәттәге кеше уйлый, эшли алмаслык нәрсәләрне уйлата, эшләтә, тәмам чын авыру ясый. Җаныңның температурасы бозлы суны кайнатып чыгара алырлык булып күтәрелә. Бу авыруга прививка да, дәва да юк. Ул сине гүргә кадәр озата барырга, акылың хисләреңә хуҗа була алмаса, вакытсыз гүргә дә тыгып куярга мөмкин. Әйе, менә шундый хикмәтле чир инде ул. Тик... кешеләр шушы чиргә дучар булуларын барыбер бәхеткә саныйлар.

Мәхәббәт турындагы фәлсәфәм мине балачагыма алып кайта.

Әнә ишетәсезме, күрше Заһир абыйның безнең шомырт агачы төбендә Галия апамны кочып, дулкынланудан тавышы киселгәнсыман "Мин бәхетле!!!" дип дөньяга белдергәнен? Хәер, аны апамнан башка күктәге йолдызлар белән мин генә ишетәмдер. Мин дә ишетмәс идем дә, Галия апа белән Заһир абый мин йоклый торган чолан каршында үскән, очындагы ботакларыннан өй түбәсенә пешеп тулышкан,ялтырап торган кап-кара энҗеләрен коеп утыручы биек, карт шомырт агачы төбендә басып торалар ич.

Бу шомырт агачын, сугыштан яраланып кайткач.әти утырткан. Нечкә чыбык кына булган ул, хәзер шундый баһадирга әйләнгәч тә. Өй түбәгезне черетә бит, кисеп атыгыз дисәләр дә, әни каршы төшә, әтиләренең төсе, ди. Әти үзе мин өч яшьтә чакта шул алган яраларыннан үлеп тә киткән, мин аны хәтерләмим дә. Шуннан бирле тормыш йөген тарту әни җилкәсендә. Безнең бәхетебезгә дип әйтимме, әни эшкә бик оста, һөнәрле. Аның кулыннан килмәгән эше юк, хатын – кыз эшен генә түгел, ирләр эшен дә башкара ул: мич тә чыгара, хәтта итек тә баса. Һөнәрле үлмәс диләр бит, менә безнең әни дә аудармый-чайпалтмый гына бер көйгә тормышыбызны тартып бара, ачка йөдәгән юк. Әтиле өйләрдә дә ачы камырга бәрәңге кырып кушылган ипи ашасалар, безнең өйдә, еш булмаса да, бодай оныннан гына шәңгәдер, күмәч-мазардыр да пешә.

Августның йолдызлар атылган салкынча төннәре артта калды. Чуар яфракларын кыштырдатып көз килде. Галия апам белән бакчада бәрәңге казыйбыз. Ә ызанның теге ягында - Заһир абый. Мин абзар арты тирәсендәрәк - апам әле мин мәктәптән кайтканчы ук казып куйган бәрәңгеләрне җыям, апам белән Заһир абый теге баштарак көлешә-көлешә эшлиләр. Көләрлек бер сәбәп тә юк инде югыйсә,нигә елмаялар, нигә көләләрдер. Кайчакларда алар, эшләреннән туктап, көрәкләренә таяналар да шулкадәр дә наз, моң тулы бер караш белән бер-берләренә карап торалар. Аларны күзәтә торгач, шундый нәтиҗәгә килдем: мәхәббәт, бәхет ( боларның икесе бер үк нәрсә икәнен теге август төнендә үк аңлап калган идем бит) - ул сөйгәнең белән бергә бәрәңге казу икән, ләбаса.

Заһир абый иртәгә армиягә китә. Бүген клубта озату кичәсе була. Авылдан берьюлы биш егетне алалар.. Мин апамның менә инде ничә көннән бирле борчылганрак, әллә нинди уйга батканрак кыяфәттә йөргәнен сизә идем. Сәбәбе – шул Заһир абыйны армиягә алулары булган , күрәсең.

Аягына чабата киеп, ат җигеп, фермада тирес түгеп йөрүче шул Күркә Заһиры өчен ут йотып йөр инде. Валлаһи газыйм, безнең апа сукырдыр, я бигүк тулы түгелдер. Шулай булмаса, ул горур хәерче Заһирны безнең укытучы абыйдан – башына эшләпә, өстенә бостон кәчтүм, аягына туфли киеп йөри торган шәп егеттән - өстен куяр идеме? Галия, Галия дип укытучы абый күпме ялынып йөрмәсен, апа аңа якты чырай күрсәтми.

Менә хәзер шул чабаталы Заһиры армиягә китә инде. Әле шуны озату кичәсенә апамның ничек әзерләнгәнен белсәгез иде! Гомер булмаганча озаклап бизәнде. Чәчләрен тарап, төз юлыннан икегә аерып, пар калын толымнар итеп үреп, күкрәгенә төшерде. Авылның иң оста тегүчесе саналган аяксыз Шәфыйка апа тегеп биргән өр-яңа яшел йон күлмәгенең билен нечкә генә ак каеш белән тарттырып куйды. Шул бизәнгән-төзәнгән, киенгән арада җиң очына чиккән кулъяулык та тыгып куярга өлгерде. Күпме яшереп чикмәсен, кырыйлары зәңгәр мулине белән челтәрләнгән, бер почмагына кызыл чәчәк, икенчесенә авызларына өчпочмаклы хат капкан ике күгәрчен, өченчесенә күрешеп торган ике кул, дүртенчесенә “Онытма мине, Заһирым! Галияң” дип чигелгән ул кулъяулыкны мин күрдем инде. Төзәнеп-ясанып беткәч, апам зырр –р-р итеп бер көзге алдында әйләнде дә әле көндез үк сандыктан алып куеп, ишек янындагы элгечкә элгән караңгы яшел төстәге плащын ( ул өр-яңа диярлек плащны күптән түгел әни бер сарык бәясенә Ижау толчогыннан алып кайтып бирде: имеш, апа җиткән кыз, аның базар торасы бар, ә миңа, гадәттәгечә, һәрвакыт ападан калган кием) беләгенә салып, эчке яктан куыш калдырып ясалган үкчәләренә кечкенә генә агач шакмак салынган кыска кунычлы резин итеген киеп,ашыгып чыгып та китте. Безгә ниндидер йомыш белән кергән күрше Сәхиптәй аның артыннан:”Курчак инде, ташкурчак! Тьфу-тьфу, күзләр генә тимәсен!” дип калды.

Иртәгесен мин йокыдан торуга биш егет район үзәгенә военкоматка, ә апам алардан да алда фермага сыер саварга киткән иде.

Бер атнадан егетләрнең берсе Казаннан кире әйләнеп кайтты. Солдат булырга буе җитмәгән диме

шунда, авырлыгымы. Апам сөйләп торды: солдат булырга ярамаган егетнең хәле хөрти икән, кичке уенда аңа бер генә кыз да карамый, аннан көләләр генә,ди. Апамның үзенчә Заһирын шәп күрсәтәсе килә инде. Имеш, безнең укытучы абый да, күзлек киеп йөргәнгә күрә, солдатка ярамаган. Ә инде солдат булмаган кеше егеткә дә саналмый икән.

Апа апа инде ул Син Кәшифәттәйне – Заһир абыйның әнисен- әйт әле. Улының беренче хаты килүгә үк:”Безнең Заһир иң шәбе булып чыккан. Дүрт малайдан бер аны гына сержантлыкка укырга җибәргәннәр”.- дип урам тутырып мактанып йөргән иде, җәен, Сабан туйлары алдыннан:”Малаем Сталин кебек шәп, станлы булганга, Германиягә җибәргәннәр. Анда инде ул нимечләргә баш калкытырга ирек бирмәс”,- дип, өй саен кереп, Заһирының хатын укытып йөрде. Кеше арасында исә мондыерак сүзләр ишетелде: Заһир абый баштагы хатларында ук, армиягә киткәнемә бик сөенәм, аяктан чабата төште, монда килгәч, беренче тапкыр туйганчы ашадым, дип язган , имеш.

Өчпочмаклы хатлар апама да килә тора. Хәзер апамның беренче эше - почта килгәнме дип белешү. Хат алган көнне апам бөтенләй башка төрле була: очынып, биеп кенә йөри, аннан төн утырып, ак кәгазь битенә серләрен тезә, елап та ала. Ә инде Заһир абыйның хәрби формадан төшкән карточкасын күкрәк кесәсендә генә йөртә. Тирәсендә әйләнгәләгән укытучы абыйга һаман борылып та карамый. Әни кайчакларда апамны үгетләп тә ала. Бу кадәр хыялый булма, ди. Тигез мәхәббәт яшәми, я аерыла, я үлә, диләр, үкенечкә булмасын. Заһирга да бик ышанып бетмә, Күркәнекеләр алар, бик тәкәбберләр, эреләр. Үзеңне санга да сукмас әле, әйткән иде диярсең, ди.

Заһир абыйның хатлары көн аралаш килә тора. Апам аларны номерлап, почмактагы комодның бер тартмасына җыя бара. Аларны көнгә әллә ничә тапкыр алып, кат-кат укый. Хыялый! Шул коры кәгазьләргә куанып яшә инде, чып-чын, теп –тере укытучы абыйны күрергә теләмәгәч. Минем хәтта кайчакларда укытучыбызны “Кайгырмагыз, абый, менә мин үсәм бит, үзем яратырмын сезне”,- дип юатасым килә, чөнки апа өчен газапланганы аның чыраена ук чыга: ул уйга бата, зур соры күзләре моңлана, ирен читендә әллә нинди хәсрәт җыерчыклары барлыкка килә.

Таң ата да, кич була дигәндәй, көннәр сизелми дә үтә. Тагын көзләр килде, тагын бәрәңге казыйбыз. Тик быел инде ызанның теге ягында эшләүче Заһир абый – Галия апамның кояшы – юк. Ул әллә кайларда – кояш батышларында. Әнә бит апам ничек моңлана:

Тик бераздан, нәрсәгәдер күңеле күтәрелгәндәй, икенче бер җырны көйли башлый:

Апрель аеның гөрләвекләр аккан , тургайлар сайраган; урман-кыр, болыннар, авыл урамнары кояш нурларына коенган гаҗәеп ямьле бер көнендә армиядән Заһир абый кайтып төште. Яхшы хезмәт иткән өчен ялга җибәргәннәр икән.

Район үзәгеннән безгә язын-көзен сазламыкка әйләнә торган егерме биш чакрымлы басу юлы гына сузыла, шунлыктан апрель аенда без, бөтен дөньядан аерылып, утрауда яшәгән кебек калабыз. Менә шул юлдан пычрак ерып, язгы суларга төшә-төшә, Заһир абый авылга озын көн буе кайткан.Аның чыланган, пычранган киемнәрен Кәшифәттәй мунчада юып киптергән. Кичен яшьләр белән сөйләшкәндә: “Бездән дә хәерчерәк, караңгырак җирдә җәфа чигеп яшәүчеләр бар микән?” – дип уфтанган ди солдат.

Солдатка бер ай ял бирәләр дисәләр дә, Заһир абый нишләптер бер генә атна торды да китеп тә барды. Кәшифәттәй күрше-күләнгә: “Германиядәге командиры татар икән, Заһирымны бик ошаткан. Үз малае кебек күреп йөртә, ди. Ижаудагы туганнарына күчтәнәчләрен дә малаем артыннан җибәргән. Шуңа да Заһирым, кайтышлый, башта Ижауга шул кешеләргә кергән. Бик нык кунак иткәннәр. Хәзер дә, Германиягә киткәнче, шуларда тукталам дип китте. Галәмәт бай кешеләр, ди. Машиналарына кадәр бар икән. Тик ул кешенең исеме генә безнеңчә түгел, әллә Коммивояжер диде инде, шундый да читен исем булса булыр икән”,- дип сөйләп йөрде. Ә авылның теге очына төшкәч: “Заһирымны Ижауда да шундый ошатканнар, шундый ошатканнар инде менә, белмәссең, кызларына димләп куймагайлары. Заһирымнан дүрт-биш яшькә генә олырак кызлары бар икән, институтта укыта, ди”,- дип тә өстәгән.

Билгеле, мондый сүзләрне көне-сәгате белән апама җиткерәләр. Яман хәбәр тиз йөри бит ул. Заһир абый кайткач, май кояшыдай балкып йөргән апамның йөзе, егете китүгә үк сүрәнләнгән иде, мондый шикле сүзләрдән соң тәмам күләгәләнде.

Авыр хәбәрне раслагандай, Заһир абыйның хатлары да сирәкләнде. Атнага бер килсә килә, килмәсә юк. Ә бер тапкыр бер ай килми торды. Апам тәмам авыруга сабышты, ашау-эчүдән калды. Ниһаять, хат килде. Заһир абый өйрәнүләргә чыктык, шуңа яза алмый тордым, дигән. Шулаен шулайдыр да ул, ләкин бит Кәшифәттәйгә хат килде, үзем укып бирдем; ул укый-яза белми, җавап хатын да мин яздым.

Менә шундый хәлләр бездә. Апама әйттем әле:” Хат язарга да иренгән кеше кешемени инде ул. Әнә безнең укытучы абый көннәр буе яза. Ул сиңа, теләсәң. көнгә биш хат язар иде”,-дидем. “Күңелне болгатма әле”,- ди апам. Ә үзе әкрен генә моңлана:

Җиденче сыйныфның кышкы каникулы иде, хезмәтен тутырып, авылга Заһир абый кайтып төште. Ул Германиядән декабрь ахырында ук кайткан икән дә, Яңа елны һаман шул Ижауда теге кешеләрдә каршылап, бер атна шунда кунак булган.

Заһир абый авылда озак юанмады. Атна –ун көннән яңадан да Ижауга китеп барды. Кәшифәттәй әйтә:”Гүрнәдердәй гәүдәсе, Сталин кебек башы белән нигә монда тирес арасында ятсын? Армиягә киткәндә үк чабатасын, кире мәңге кимәскә дип, басу капкасының баганасына элеп китте инде ул. Теләгән кеше алып кисен әнә. Безнең Заһир кебекләр урамда аунап ятмыйлар. Заводта бик яхшы эшкә урнаштырырбыз, түлке кичке мәктәпкә укырга керерсең , дигәннәр. Шулай инде, нәчәлник буласы кешегә дүрт класс белем генә җитеп бетми”.

Менә сиңа мә! Заһир абый авылны ташлаган икән. Шәһәр кешесе була инде ул хәзер. Аны сөйләгәннәр иде шул, Кәшифә малае солдаттан соң авылга кайтмас, кулына паспорт эләктерсә, колхоздан котылыр дип. Хак икән. Болай булгач, Галия апамны да шунда алып китә инде ул. Укытучы абыемның тәмам өмете киселә икән. Клубта я урамда апамны күрсә дә, күңеле була иде бит әле. Хәзер укытучымны мин дә ярата алмам инде. Нигә дисәң, тугызынчыдан Ташбаш Локман ( маңгае бик биек, киң булганга, кушаматы шундый аның) миңа күз салып йөри бит. Кайда барсам, шуны очратам. Хәер өстәгән теләнчедәй миңа карап тора, күзен дә алмый. Шулай булгач, аны да жәлләми булмый бит инде. Ә Заһир абый авылга бик сирәк кайта. Апам әйтә. юлы юк бит, ничек гел кайтып йөрсен, ди. Белмим инде, белмим, юл гына сәбәп микән.

Язлар әйләнеп килде. Тирә-яктагы табигать үзгәрә, матурлана, көязләнә барган саен, кешеләрдә дә ниндидер үзгәрешләр сизелде, яшерен өметләр уянып, йөрәкләр җилкенде, яшь күңелләр исә бөтенләй дә иләсләнде. Безнең шомыртыбыз да бу үзгәрешләрдән читтә кала алмады: ак күбектәй чәчәкләре белән тирә-юньне баш әйләндерерлек хуш искә күмеп, туй күлмәге кигән купшы гүзәлкәйгә әйләнде. Ләкин күз явын алырдай бу гүзәллек белән безгә озак хозурланырга туры килмәде. Озакламый көннәр салкынайтып җибәрде. Олыраклар:” Шомырт салкыннары булмый калмый инде ул”,- диештеләр. Салкыны салкын инде аның, тик менә беркөнне үзәккә үтәрдәй яман җил чыкты. . Төне буе дулаган шомлы җил иртәнгә шомыртыбызның чәчәген коеп бетергән. Урамга чыксак, шомыртыбыз ,бахыр, шәрәлегеннән хурланган сыман боегып утыра.

Ә бер атнадан коточкыч хәл булды: Заһир абый шәһәрдән өйләнеп кайтты.

Салкынчарак болытлы көн иде. Без апам белән инеш буеннан кер чайкап кайтып килә идек. Кәшифәттәйләр турына сөт төсендәге аксыл җиңел машина килеп туктады. Үз гомерләренә җиңел машина күрмәгән малай-шалай машинаны бик тиз сырып алды. Мин дә якынрак килдем. “Победа” дип язылган иде аңа. Ул арада машина ишеге ачылып, башта Заһир абый, аннан соң бер апа чыкты. Шул мәлдә чиләк тулы керләрен көянтәсенә аскан апам да килеп җитте. Апам белән исәнләшү түгел, аңа күз дә салмый, Заһир абый теге хатын-кызны сак кына култыклап, капкага юнәлде. Апам чайкалып китте, мин тиз генә көянтә-чиләкләрне үз җилкәмә элдем дә апамны җитәкләп, машина яныннан алып киттем.

Ул елны җәе дә җәй булмады: көннәрнең күпчелеге болытлы булып, салкын яңгырлар яуды, әзерәк эссе торса, шуның артыннан ук өй, каралты-кура түбәләрен куптарып аткан гарасатлы җилдавыллар узды. Ә шомырт агачыбызның ботакларында ялтырап тора торган кап-кара шомырт тәлгәшләре урынына әллә ниткән кузаклар барлыкка килде. Чын менә, гомердә күрелмәгән хәл. Олыларның кайберләре, иярченнәр очыртабыз дип, күкне тишкәләп бетерделәр дә, хәзер менә кислоталы яңгырлар явып, гайре табигый хәлләр килеп чыкты дисәләр, икенче берәүләре, нигә аннан булсын, басулардагы чүп үләннәргә самолеттан агу сиптергәнгә ул, диештеләр.

Ярабби, башта ук әйткән идем бит, мәхәббәт – чир ул дип. Хак икән. Галия апам урынга ауды. Бер айлап кына булыр, эшенә дә бармады, урамга да чыкмады, кереп-чыгып йөргән күрше-күләнгә дә эндәшмәде. Кеше дигәнең хәтәр бит ул: кайсы Галия апамны кызганып, кайсысы кызык күреп, юк йомышларын бар итеп, безгә керәләр дә керәләр. Заһир абый, аның өйләнүе турында сүз башласалар, әнкәебез:” Юк, юк, бер дә кайгырмыйбыз, кемгә барып рәхәт күрәсен белгән юк. Бәхете югалмасын. Су сөлеге кебек базарлыклы кызыма, так яратылмаса, егетләр бетмәгән. Хәзер сугыш вакыты түгел”,- ди. Ә үзе кешедән дә, апамнан да яшереп : “Нинди пар килгәннәр иде бит, ниләр генә булгандыр, язмагандыр инде”.- дип елап ала.

Язмаган икән шул. Галия апам ялгызлыкта гомер кичерде. Тегү тегәргә остарып китте. Бөтен авылны киендерде. Сабан туйлары алдыннан көне-төне баш күтәрми тегәр иде. Үзе тегә, үзе әкрен генә моңлана:

Заһир абыйлар авылга ара-тирә кайтыштырып йөрделәр. Хатынын тирә -күрше бик уңган дип сөйләде. Чынлап та эшкә шәп иде ул. Аннан соң, институтта укытса да, үзен әллә кемгә куймый. Бөтен кеше белән ачык чырай күрсәтеп сөйләшә, кайтып төшүгә, бала-чагага кәнфит-прәннек, карт-корыга хәергә чәй өләшә. Ул арада, җиң сызганып, Кәшифәттәйнең өен җыештырырга керешә: урын-җирен кагып, җилләтеп, тәрәзә пыялаларын, идәннәрен юып чыгара, морҗасын агарта, ике-өч кайтуга бер паласларын юа, йөгерә-йөгерә су ташып, мунчасын яга, уңдырып кына камыр ашлары пешерә. Аның нечкә генә итеп кискән токмачлары, Кәшифәттәй әйткәндәй, күргәзмәгә куярлык була. Тегәргә, чигәргә, бәйләргә дә бик оста диләр аны. (Килене бәйләп биргән калын яшел йон кофтаны киеп Кәшифәттәй өй саен күрсәтеп йөрде.) Ә инде Галия апамның тегү теккәнен белгәч, аңа хәтта, өлгеләр ясарга дип, бик зур лекало белән ниндидер “Силуэт” дигән журналның берничә номерын да алып кайтып бирде. Менә шундый ачык йөзле, уңган- булган, юмарт, киң күңелле иде Заһир абыйның хатыны. Тик... ул ямьсез иде. Кара тут йөзендәге тукмак борыны аны Кавказ кешеләренә тартым итә, ә гәүдәсе, биле-мазары булмаганлыктан, тумбочканы хәтерләтә.. Хәер, мин ,бәлки, арттырамдыр да. Нишләрсең, ачу агу шул.

Унны бетерүгә, мин сатучылар әзерли торган алты айлык курсларга китеп бардым. Укып чыгуыма эш тә табылды: авылда хуҗалык товарлары кибетен ачтылар да, мин шунда сатучы булып урнаштым. Шул елны апамны көтеп арыган укытучы абыебыз да өйләнеп куйды. Мәктәп каршындагы тулай торакта тәрбияче булып эшләүче , мәктәпне миннән алда гына тәмамлаган яшь кенә кызны алды ул.

Өч елдан мин дә теге Ташбаш Локманга кияүгә чыктым. Казаннан кайтып алды ул мине. Авиация институтын тәмамлап, шунда заводка эшкә урнашкан иде.

Быел бала белән өйдә утырам. Локманым көне-төне эштә. Мин сине сылукаем, Гөлем – Гөллием, (мин Гөлия исемле) бер нәрсәгә дә мохтаҗ итмәм, ди. Тегене алырга, моны булдырырга кирәк дип, заводта да бик тырыша, (сүз уңаеннан, монда аны берәү дә Ташбаш дими, эшләгән җирендә - конструкторлык бюросында – зурлап Локман Хәким диләр), өйдә дә төннәр буе сызымнар белән утыра. Аллага шөкер, шуңа да тормышыбыз кешенекеннән ким түгел.

Әле менә тик торганнан (мин нишләптер Галия апама охшамаганмын – тегәргә, чигәргә бер генә дә маһирлыгым юк.) сезгә югарыда сөйләнгән хәлләре бәян итәргә булдым. Ә-ә-ә, бер нәрсәне оныта язганмын бит, анысын да әйтеп китим инде.

Узган ел, май ахырларында, шомыртлар шау чәчәктә чакта, декрет ялына чыктым да авылга кайтттым. Апам белән әлеге дә баягы инеш буена кер чайкарга төштек. Кулыңа салкын булыр дип, апа керне үзе генә чайкап калды, мин алтын туй чәчәкләре, тузганаклар арасыннан кузгалаклар, юалар эзләп алып ашый-ашый тугай буйлап атладым.

Әй, бу туган җирнең рәхәтлеге! Аның йомшак кара туфрагына, яшел хәтфә чирәмнәренә басып атлаулары, челтерәп аккан чишмәләреннән тәмле суларны кушучлап эчүләре! Никләр бу туган җир шул кадәр дә газиз икән! Үзең тәпи басып киткән, яланаяк йөгереп йөргән авыл урамнары, әти - әниең, туганнарың, күршеләрең белән гөрләшеп яшәгән чакларың ниләргә бу кадәр сагындыра!

Мин кайчакларда Казанда Локманыма; “Ни пычагыма шушы таш арасында авылыбызны сагына-сагына яшибез? Кайтып китик булмаса, авылда да берәр эш табылмый калмас, ачык авыз ачка үлмәс әле”,- дим. “ Юләрем,- ди – минем акыллы башым,- һәрнәрсәнең уң ягы да, сул ягы да бар. Авылда яшәү беренче карашка гына рәхәт кебек. Ә чынлыкта исә... Бер смена эшләп кайткач, икенче смена хуҗалыгыңда эшләргә кирәк – авыл җирендә мал-туарсыз, яшелчә бакчасыз тормыйсың бит инде ул ,- моның өстенә кое чыгыры әйләндереп яки чишмәдән көянтәләп су ташыйсың, иртән торып мичеңә ягасың (әле коры утының булса ярый). Шулай да сау –сәламәт булсаң, бу эшләргә түзәргә була әле, ни әйтсәң дә без бит авыл баласы, мондый гына эшләргә күнеккән. Тик менә..авылның аның бер бик начар ягы бар; анда сүз, гайбәт күп. Ә яман сүз җаныңны талкый торган нәрсә ул. Син әле монда, шәһәр җирендә диюем, автономно яшисең, шулай бит? Синең үзеңне дә, гаиләңне дә тишерүче юк. Аннан килеп, Ленин бабаң, иң алга киткән капиталистик җәмгыятьтә дә авыл караңгы почмак булып калачак , дип юкка гына язып калдырмагандыр. Капиталистик илдә бит әле ул, ә бездә...,”- ди дә Локманым уйга кала.

Бер кочак какы, кузгалак җыеп, апам кер чайкап калган җиргә килсәм... Аста, инеш аша сузылган басма башында, Заһир абый белән Галия апам сөйләшеп торалар. Мин, артым белән чигенә-чигенә, какы, кузгалакларымны күкрәгемә кыскан килеш, шомырт агачлары арасына кереп киттем. Моннан, биектән, мин аларны күрәм, алар мине искәрми. Апамның кулын ап-ак шомырт чәчәкләре белән тидерер-тидермәс сыйпап, Заһир абый әкрен генә нидер сөйли, апам исә башын игән дә тып-тын басып тора, ә дә дими, җә дә дими.

Кинәт җил борылдымы, Заһир абый кычкырыбрак сөйли башладымы, миңа аның сүзләре ишетелә башлады; “Әти сугышка киткәндә, биш яшьтә калып, шуннан бирле гел юклык, мохтаҗлык, ачлыкка интегеп яшәлде бит. Хәерчегә тирә-юньдәгеләр дә төкереп карый, менә шунысы бигрәк үзәкләргә үтә.

Ир-егеткә мондый кимсенүне күтәрү бик авыр. Үзең беләсең, зшләмәдем түгел, эшләдем. Тик эшләп кем баеган? Колхозда бигрәк тә. Ат кебек эшләү өстенә урлашсаң гына ипигә тук буласың. Мондый хәлгә, мәрхүм бабам әйтмешли, бөтен вөҗүдем каршы иде. Ә инде Германиягә баргач, мин бөтенләй башка тормыш күрдем. Урлашмыйча да, бары тик эшләп кенә дә, мул, матур яшәргә мөмкин икән бит. Диңгез буйларында ял итәргә, санаторийларга барырга, машиналар сатып алырга... Бездә шәһәрдә дә эшче халык очын очка ялгап кына көн күрә.Авылны инде әйткән дә юк. Әле бу җиң сызганып эшләгән чакта шулай. Ә картайгач... Авыл кешесенә пенсиясен дә алтмыш дүртенче елдан гына түли башладылар бит.(Эшче, хезмәткәрләр илле алтынчы елдан ала башладылар бугай.) Анысы да инде, адәм көлкесе, сигез сум, хәер, соңрак унике сум иттеләр инде. Шул сигез, унике сумга яшәп кара син! Эш акчасы эт акчасы диюләре хак. Ә инде урысның сөйгәнең белән шалашта да оҗмах диюе дөрес түгел ул, кадерлем. Эх!.. Тормыш ул яратудан гына тормый шул. Безнең халыкның ,барлык сөештерә, юклык талаштыра диюе белән килешми булмый.

Заһир абый тынып калды. Бераздан язгы җылы җилдә дулкынланыбрак торган куе коңгырт чәчләрен кулы белән артка таба сыпырып, ак нейлон күлмәгенең өске төймәсен чишеп җибәрде дә дәвам итте;

-Үлчәүнең бер ягына мәхәббәт һәм ярлы тормышны, икенче ягына мәшәкатьсез диярлек бай яшәүне куеп, күп озын төннәр уйланып чыктым мин. Кешечә, мескенләнмичә яшәү бәрабәренә мәхәббәтебезне корбан иттем. Кичер мине, бердәнберем!.. Синең күз яшьләрең тоткандыр инде, балабыз да юк бит, ичмасам. Гаиләләре белән Себер сөрелгәч, (алар үзләре Казан ягыннан) Магнитогорскида баракта яшәгәндә Луизам салкын тидергән булган шул. Заһир абый авыр сулап куйды.:. Аның киң җилкәле, озын матур гәүдәсе дә ничектер алга таба сыгылгандай булды. Фирүзәдәй күкне хәтерләткән күзләрендә иксез-чиксез сагыш чагылып китте. Чибәр йөзе буйлап йөгергән хәсрәт дулкыннарын таратырга теләгәндәй, ул тагын сүз башлады;

- Галиям! Ничекләр генә теләсәм дә, оныта алмадым... Синең кебек сылуны киноларда да күрмәдем мин. Германиядә нинди чибәр кызлар да синнән күпкә кайтыш иделәр. Заводта төнге сменада – мин мастер булып эшлим – станоклар гөрелтесенә аягурә йоклап киткәндәй булам да шул арада сине күрәм: бөгелеп килгән озын керфекләреңне лепердәтеп, миңа карап торасың . Гомерем буе сине яратып, сине юксынып яшәвемә ышанмассың да инде. Гомерлек йөрәк ярам син! Узган ел Сабан туена үзебезнең цех начальнигын кунакка алып кайткан идем бит әле, шунда сине күрсәтеп, менә минем яшьлектә сөйгән яр дигән идем, ул, бармагын чигәсе тирәсендә бөтереп; “Эх син! Соң Голливуд йолдызларына биргесез бит, ничекләр итеп ташлый алдың?”- ди. Беләм, үзем дә беләм синең йолдыз икәнеңне, кешедән сорап торасы юк.

Кинәт Галия апам башын күтәрде. Аның зур кара күзләреннән озынча түгәгрәк алсу йөзе буйлап яшь тамчылары тәгәрәп, бантиксыман уелган тулы кызыл иреннәренә төштеләр. Нечкә билле сыгылмалы гәүдәсе чайкалып китте. Аны егыла дип куркуымнан ;”Апам!” ,- дип кычкырып, агачлар арасыннан йөгереп чыкканымны сизми дә калдым. Мине күрүгә, Заһир абыйның дулкынланудан чак кына кызарган йөзендә уңайсызлану кебек нәрсә чагылып үтте. Ул;”Гафу итегез”,- диде дә аяк астындагы үләннәргә сөрлегә-сөрлегә яр өстенә менеп китте.

Мин калган керләрне чайкаганда, апам Заһир абыйның кулыннан төшеп калган шомырт чәчәкләрен күкрәгенә кысып, басма култыксасына сөялгән килеш сүзсез-өнсез басып тора бирде. Бераздан мин керләрне чайкап бетердем дә, кайтып киттек. Өйдә безне өстәлдә шаулап утырган ак самавыр белән әнкәебезнең мич каршында кызартып кына пешергән тәмле эремчек коймаклары көтә иде.

Сөю-сәгадәт

Әй, бу әнине! Песләккә барырга дип, әтинең иске “Москвич”ын гараждан чыгарып, ялтыратып юып куюым булды: “Фә-рит! Казларны алып кайт. Кешенеке кайткан, безнекеләр аерылып калгандыр, ахыры”,- дип кычкыра. Әнинең гел шул инде: син ашыкканда, ул кабалана. Мин чыгып китим дигәндә генә, аның бер-бер эше табылмый калмый. Әнигә ризасызлык белдерүдән мәгънә юк. Мотоциклга атланып, буа ягына элдерәсе булды.

Казлары да кешенеке кебек түгел бит аның, буаның бу ягында чирәмле җир беткәнмени, аргы якка- арпа басуына - чыкмасалар. Чокыр-чакырлы юллардан мотоциклымны сикертә-сикертә Алга күперенә таба чаптым. Матаемнан төшеп, казларны арпа басуыннан куып чыгарып, кайту юлына борылганда, инде караңгылык иңә башлады.Аның ата казы да син ашыкканны аңлый мени? Кукраеп кына, озын муенын сузып, вәкарь белән генә атлый, янәсе, күрегез, ул нинди зур гаилә башлыгы. Зур менә, пычагым, биш кенә биби чыгардылар алар, егермесен әни урамнан сатып алып керде. Ижаудагы апам: “Әни, быел тагын каз бибиләре алып чиләнмә инде, чыгарганы җитәр әле”,- дип китсә дә, безнең әнигә җитәме соң? Аңа һәрвакыт нәрсәдер җитми: вакыт, әйбер, печән, салам, ашлык, тегесе-монысы, бигрәк тә акча. Җитми дә җитми, әти әйткәндәй, шөкер итә белми.

Менә хәзер дә шулай булды: машина ишеген ачарга өлгермәдем, чарачадан (ул анда бүген көндез мин сындырып алып кайткан каен ботакларынан мунча себеркеләре – безнеңчә пиннек – бәйләп утыра; ул пиннекләр, мәтрүшкәләр, шомырт, карлыган ботаклары кушкангадыр инде, гаҗәеп хуш исле була) тагын әнинең тавышы ишетелде:

- У-лым, казларның суы әз иде, су өстәп, ашарларына куй әле.

Уф! Чыгып китә аламмы инде, юкмы? Кешелеккә генә кия торган костюмым пычранмасын тагын дип, саклык белән генә тәгәрмәч шинын икегә ярып ясалган савытка су салып, зур кастрюльдә әни пешереп, төеп куйган бәрәңге белән бүрттерелгән арпаны агач тагаракка бушаттым да чыгып ычкындым.

Өстәл кебек тигез асфальттан (әле безгә асфальт юллар, газ быел гына килде) машинам йөзеп кенә бара. Җәйге кич җылы, тын. Ачык тәрәзәдән кергән йомшак җил, әни кулын хәтерләтеп, йөземне сыйпый, чәчләремне дулкынландыра. Юлның ике ягы буйлап сузылган бодай басуыннан туклыклы, тәмле ипи исе килгәндәй була. Сәгатемә күз салам. Ах, Гөлназым белән сүз куешкан вакыттан ун минутлап соңга калам бит! Ул инде, бәгырем, тәрәзәдән күзен алмыйдыр, юлга ук чыгып көтеп тормаса әле. Тизлекне арттыра төшәм. Очам гына! Хәзер,хәзер, матурым, хәзер килеп җитәм, көт кенә.

Ниһаять, Песләк урамына керәм. ( Шушы авылның урамы, кешеләре, этләре, мәчеләре – бар да никтер күңелемә якын. Кешеләре - туганнарым, эт-мәчеләре танышларым кебек тоела. Нигә алай икән ул?) Тизрәк, тизрәк... Тик урамнан йөз чакрым тизлек белән чаба алмыйсың. Үземне мәҗбүриләп , тизлекне киметә төшәм.

Гөлназларымның капка төбендә, солярканың сасы исләрен таратып, КамАЗ гөрләп эшләп тора, мин килеп җиткәндә, ул инде кузгала да башлаган иде. Карасам, кабинада сөеклемнең җизнәсе белән апасы, әнисе Мәдинә апа ( кайчан гына аңа әби дип әйтермен икән инде?) утыра.Җизни кеше, мине искәрепме, машинаны туктатты. Печәнгә барышлары икән. Ул арада машина әрҗәсеннән колагыма

минем өчен дөньяда иң назлы булган тавыш ишетелде:

- Фә-рит!

Секунд эчендә, кош урынына очып, әрҗәгә менеп тә җитәм. Әрҗә идәнендә озын саплы сәнәкләр, берничә тырма күренә. Ә әрҗә түрендә минем гүзәлем – Гөлназым. Елмаюдан җәелгән авызымны чак-чак җыеп: “Хәзер,хәзер, назлым минем, машинамны гына куям”,- дидем дә кире җиргә сикердем.

Машинамны сөеклемнең ишек алларына кертеп куйдым да, уктай атылып, яңадан КамАЗ әрҗәсенә төштем.

Бер кулым белән әрҗә кырына кадакланган тактага тотынып, икенчесе белән Гөлназымныың - назлы ярымның – бер тотам биленнән кочып, аның нечкә талдай гәүдәсен үземә таба тартам. Ул, иркә песи баласыдай, башын күкрәгемә салып, миңа сыена. Гөлназым! Чибәрем! Кадерлем минем! Бердәнберем!

Машина инде болын юлы буйлап элдерә. Каршыга искән җил безне яланнардан, ерактарак каралып күренгән әрәмәдән, инеш буендагы таллыклардан алып килгән әллә нинди баш әйләндергеч хуш исләр белән коендыра. Гәүдәсе бераз калтыранган сөеклемне кочагыма ныграк кысам. Иелеп (мин гәүдәгә шактый озын, Гөлназым минем җилкәмнән генә), иркәмнең сызылып килгән нечкә кара кашлары астында куе керфекләре арасыннан йолдызсыман балкыган күзләренә сокланып, чиксез сөеп карап торам да сусыл иреннәренә үреләм...

Эх, бу болын юлы! Бигрәкләр кыска икән, инде килеп тә җиткәнбез. Сәнәк-тырмаларны атып, җиргә сикерәм, аннан әрҗәдән төшеп килүче иркәмне, кочагыма алып, җиргә бастырам. Пиджагымны кабинага ыргытам да, сәнәк алып, печән күбәли башлыйм. Матурым нәфис ак кулларына тырма ала. Табактай тулы ай яктырткан болын еракларга сузылган. Печәне дә куе булган, ахрысы, ( аны узган атнада Гөлназымның җизнәсе, мотоблок алып кайтып, чабып киткән икән) күбәләр берсе төбендә берсе диярлек тезелделәр. Печән, кичке салкын төшкәнгәме, бераз дымлырак кебек. “Булсын, булсын,- ди Мәдинә апа,- кояш көйдергәндә җыеп алсаң,түбәгә күтәргәнче, бөтен яфрагы коелып бетеп, чыбыкка кала ул.”

Күбәләп бетергәч, бераз ял итеп, термослардан кайнар чәй эчеп алдык. Мин сөеклемне ай яктысында сабаклары белән өзеп алган эре-эре җир җиләкләре белән сыйладым. Ул, рәхмәт йөзеннәндер инде, олылар күрмәгәндә генә мине битемнән үбеп алды.

Ике ягына күбәләр тезелгән тар коридордан КамАЗ алга таба шуыша, без күбәдәге печәннәрне ике яклап әрҗәгә төйи барабыз. Сәнәкне ныгытып батырып, ике күбәне берьюлы әрҗәгә ыргытам. Гөлназымның җизнәсе:

- Әй, кара аны, чүмәләсе белән күтәрмә, сәнәк сабы чыдамас, сынар,- дип кычкыра. Сынса сынар, тик гүзәлем алдында сынатмам, бар көчемне, тырышлыгымны куеп эшләрмен.

Мәдинә апа әрҗә өстенә менеп китте. Хәзер ул без аткан печәнне җайлап салып, таптап тора. Печән әрҗә кырыйларыннан калкып, шактый күтәрелде. Хәер, күбәләр дә бик күп калмаган, төяп бетерәбез икән инде.

Эшне төгәлләп, сәнәк-тырмаларны әрҗәдәге печән өстенә атып, өс-баштан печән чүпләрен кагып төшереп, юлга кузгалдык.

Болын юлы асфальт түгел, машина кызуламый. Гөлназым белән йомшак, хуш исле печән өстендә җай гына тирбәлеп кайтабыз. Безнең өстә тулган ай йөзә, сәйлән булып сибелгән вак йолдызлар җемелди.

-Бу йолдызлар нигә бүген вак булып күренәләр икән? - ди сөйгәнем.

- Хәзер җылы, шуңа да алар вак, - дим мин,- ә кышын суыкта алар эре булып ялтырыйлар.

Гөлназыма Кече Җидегәндәге Тимерказык йолдызны күрсәтәм. Поляр йолдыз да диләр аны дим.

Сөеклем куанып: “Ә-ә, аны ишеткәнем бар”,- ди. Шундый әйтем бар дим, табынсаң, Тимерказыкка табын, аңа йолдызлар да табына. Бәлки, бу әйтем Тимерказыкның үзгәрмичә гел бер урында күренүенәндер: ул гел төньякны күрсәтеп тора. Әйдә без дә Тимерказыкны икебезнең йолдыз итеп саныйк. Аерым чакларда, шул йолдызга карап, бер-беребезне уйлыйк.

- Белмим тагын, - ди сөйгәнем,- шәһәрдә күренә микән соң ул? (Гөлназым Чаллыда, апаларында торып, икътисад колледжында укый, быел инде соңгы курсына бара, мин исә Ижау авыл хуҗалыгы академиясе урман хуҗалыгы факультетының бишенче курсына күчтем.)

- Онытмасаң, күренер, -дим.

- Йолдызны белмим инде, ә сине, күршедәге әбиләр әйткәндәй, егет солтанын, гомергә дә онытасым юк, - ди гүзәлем, мине чиксез бәхеткә күмеп. Сөенечемнән әйтер сүз таба алмыйча тынып калам. ( Башка вакытта мин сүзгә кесәгә керүчеләрдән түгел. Тик ни гаҗәп, Гөлназым алдында һәрвакыт каушабрак калам, әйтергә теләгән сүзләрем онытыла, әйтерсең акылыма зыян килеп, урысча әйтмешли “не все дома” булган кешегә әйләнәм.) Сөеклем фикерен дәвам итеп:

- Син минем яшьлегем. Ә яшьлек, картайгач,(Нинди картлык сөйлисең син, гүзәлем, миңа егерме, сиңа бары унтугыз гына бит әле.) бик сагындыра диләр. Менә шунда, яшьлегемне сагынганда, сине дә искә төшерермен, җаным.

Йөрәккәем әллә нишләп китә.

- Нигә без картлыкта да бергә булмабыз мени?

- Кем белә инде аны,- ди Гөлназым,- алдагысын алла белә диләр бит.

- Юк, юк, яхшыга – бергә булырга – юра, ничек юрасаң, шулайга китә диләр, берүк андый сүзләрне ялгышып та әйтә күрмә.

- Ярый, ярый, - дип юата сөйгәнем,- шушы кадәр гәүдәңә сабый бала кебек инде син, бергә булырбыз дип юрыйк,- ди, башымны сыйпап.

Ул арада кайтып та җиткәнбез. Печәнне лапас түбәсенә күтәреп бетергәнче, Зур Җидегәннең койрыгы таңга таба борылды. Бераздан көнчыгыш ягы кызарды, көттермичә таң сызылды. Гөлназым белән иртәгә (бүген була бит инде ул) күрешергә сүз куешып аерылыштык.

Машинамны кабызып, үзебезнең авылга – көнчыгышка таба – юл алдым. Инде яктырып беткән диярлек. Иксез-чиксез булып офыккача җәелгән иген басулары, басу түрендәге кыр ышыклау полосасының рәт-рәт тезелеп киткән каеннары , ерактагы күксел урман – бар да ачык шәйләнә. Әй, бу туган җирләрнең киңлеге, иркенлеге, тигезлеге! Әй, бу күкләрнең биеклеге! Карасана, карасана, әле үзе күренергә өлгермәгән кояш нурларында меңләгән төсләргә коенып, Чулпан йолдыз балкый! Нинди гүзәллек! Гөлназым! Гүзәлем! Мин дә сине, шушы кояш үзенең нурларында Чулпанны иркәләгәндәй, гомерем буе назлармын, иркәләрмен, җылытырмын!

Мине, мәхәббәтемә, бәхетемә күмелеп өйгә кайтып кергән гашыйкны, ишектә әни каршы алды.

- Таң атканчы керфекле күземне йоммадым! Кайда йөрисең болай? Сәгать ничәдә кайтасыңны әйтеп китсәң булмый иде мени? – дип тезде ул.

Эх, әни, әни! Яшьлегеңдә бер дә гашыйк булмадың мени соң син?! Гомерең буе бакчада казынып, кош-корт карап, мал-туар арасында гына кайнашып йөрмәгәнсеңдер ич инде? Юк, әни аңламый. Һаман эш турында, акча турында сөйли. Иртәгә (әйтәм бит, бүген инде ул), көтү чыкканчы, йокыңнан уятам мин сине, ди. Уятсаң уятырсың инде. Ә хәзергә... Хәзергә әнинең хәстәрле куллары чип-чиста җәймә җәеп, мамык мендәр кабартып куйган җиләс урынга авам да йоклап та китәм.

Мин уянганда, инде төш җитеп килә. Әнинең кычкыруыннан шыкаеп, тиз-тиз юынам да, аннан-моннан капкалап, матаема атланып, печәнгә чыгып чабам. (Абзардагы ике үгезне урман-болыннан печән ташып ашатабыз.)

Кояш байый. Йөрәгем җилкенеп, дәртләнеп, тагын Песләккә юл тотам. Тик... Гөлназым өйдә юк, ул апалары белән диңгез буена ял итәргә китеп барган. Нигә кичә (бүген инде) әйтмәде икән? Мәдинә апа әйтә, кисәк кенә, иртән генә уйлаштык, ди. Шулаен шулайдыр да ул, тик әллә ничек, бик авыр бит.

Ул җәйне сөеклемне кабат күрү насыйп булмады. Гүзәлем диңгез буенда ял итә калды, ә миңа

Удмуртиянең ерак төньяк районы Дебесыга практикага китәргә туры килде. Ике арада сөю тулы хатлар гына йөрде. Көзләрен, кышын, Гөлназым Песләккә кайтканда, мин дә очып авылыбызга кайтып җиттем. Вакыт табып, акча юнәтеп, берничә тапкыр Чаллыга да бардым.

Менә инде май ахырлары җитте. Мин “ Урман хуҗалыгындагы эшләрне механизацияләү” дигән темага диплом эше язам. Күрше авылда урнашкан урман хуҗалыгыннан белешмәләр, саннар алып килим дип, өйгә кайттым. Ике ай кайтмый торган идем, әниләр, өй,авыл, күршеләр сагындырган, бик сагындырган. Бу туган нигезнең нинди тарту көчләре бардыр? Нишләпләр шул кадәр дә җанга якын, читкә китсәң, үзенә тартып, чакырып тора икән? Шунда туып үскәнгәме, газиз кешеләрең - әниең, әтиең, туганнарың- шунда яшәгәнгәме, белмим, тик дөньяда туган нигезеңнән дә якын, кадерле җир юктыр ул. Туган җирнең йомшак туфрагына яланаяк басып киткән, бәбкә үләннәрендә аунап-тәгәрәп үскән, су буендагы таллык эчләрендә сайраган сандугачка кушылып моңланган авыл баласы ничекләр итеп бу хатирәләрне оныта алсын соң? Каядыр укыганым бар: имеш, кеше үзе туып-үскән җирдән йөз чакрымнан да артык радиуста яшәмәскә тиеш. Дөрестер, мөгаен. Авылларын бетереп (кайсын су басу зонасына керә дип, кайсын перспективасыз дип), төрле якка таралышкан кешеләр җирсүгә ничекләр түзәләр икән?!

Уйларымны әниемнең кече яктан ишетелгән кайгыртучан тавышы бүлде:

- Улым, ашыңны бүләм, монда чык.

Әнием! Газизем! Кинәт төшенеп алам: туган нигез сине ана мәхәббәте белән җылытып, назлап, читкә китсәң, тартып тора, шуңа да якын ул.

Кич җитә. Мин саннар, исәпләүләр белән тулган башымны бераз ял иттерим дип, ишек алдына чыгам. Һавада шомырт, сирень чәчәкләренең исе аңкый. Күкрәк тутырып шушы шифалы һаваны сулыйм. Әкрен генә моңланам:

Чү! Күке тавышы ишетелә. Күкеләр урманда яши бит. Нишләп бу тавыш буа ягындагы таллыктан килә соң? Кыяр түтәле өстенә полиэтилен япма капларга дип (әле кыраулар булуы ихтимал) чыккан әнием дә гаҗәпләнеп туктап калды. Аннан авыр сулап:

- Хәерлегә булсын. Күкенең авылга якын килеп кычкыруын олылар юньлегә юрамый, начар фал диләр. Хәерлегә булсын инде, - дип кабатлады.

Верандага кереп, (телефон шунда гына тота) Гөлназыма шалтыратам. (Быел кышын икебез дә кесә телефоны алып, кыш, яз буе шуның аша аралаштык, хат язышулар бетте.) Өч көн инде менә сөйгәнем телефонын алмый. Соңгы сөйләшүе дә әллә нинди сәерерәк тоелган иде. Нәрсә булган аңа? Авырганмы? Бер-бер күңелсезлек бармы – һич белеп булмый. Аның урынына бүген һич өзлексез әллә нинди SMS лар килеп торды. Әле такси хезмәте тәкъдим итәләр, әле әллә кайсы супермаркетта ниндидер акцияләр башлана дип чакыралар, хәтта сез машина оттыгыз дигәне дә килде. Ә бер тозсызы бигрәк тузга язмаган SMS җибәргән:”Прости. Вышла замуж. Сомова Гуля” дигән. Менә сиңа мә! Ниндидер Сомова Гуляның кияүгә чыгуы миңа ниемә хаҗәт!

Шалтырата-шалтырата гаҗиз булып, өйгә кердем. Әй, менә юләр! Соң апаларының өй телефонына шалтыратып белешсәм ни була? Ашыгып, номерларын җыйдым. Ни гаҗәп, трубканы Мәдинә апа алды (Чаллыга килгәндер инде) Минем каушый-каушый Гөлназ турында сораштыруыма ул, миннән дә битәр каушап:

-Э-э-э, ни бит... ни әле... ни диим соң? Ни инде... Гөлназ Сомов дигән эшмәкәргә кияүгә чыкты бит, бүген язылыштылар..

Кулымнан шапылдап трубка төшеп киткәнгә айнып, чынбарлыкка кайттым. Минем Гөлназым! Минем иркәм, сөеклем.... кадерлем, гүзәлем!.. Нишләгән ул?! Нигә алай?! Нишләп йөрәгемә хәнҗәр кадап, мине тәмуг утларына аттың?! Лапылдап урындыкка барып төшеп, башымны өстәлгә салдым. Башым бәрелеп, нәрсәдер шапылдап ауды. Күземнән яшь чыгарлык хәлем калмыйча , күңелем таш булып катып, йөрәгем елап, бераздан башымны күтәрсәм, кадерлем, бердәнберемнең рамга куелган фотосурәте капланып төшкән икән. Калтыранган кулларым белән рамны үз урынына бастырдым. . Рам эченнән Сомова Гуляга әйләнгән Гөлназым, мине юатырга теләгәндәй, ягымлы елмаеп карап тора иде.

Эпилог.

Улым! Газизем! Йөрәк парәм! Үзем белән гүргә керәчәк йөрәк ярам!

Югарыда сөйләнгән вакыйгалардан соң биш ел ярымнан – 2010 нчы елның 7 нче декабрендә_ 26 яшеңдә, өйләнмичә дә, каты авырудан чәчәк кебек гомерең өзеләчәген, сәхнә түренә генә бастырып куярдай зифа буеңның, нәфис, чибәр йөзеңнең туфрак белән күмеләсен, сөйгәнең Гөлназның – балалы тол хатынның – кабереңә капланып, ачы күз яшьләре түгәчәген әллә нинди коточкыч саташулы төшләреңдә дә күрмәгәнсеңдер...

Балам, газизем минем! Бу дөньяда явыз язмышыбыз безне мәңгелеккә аерды инде, теге дөньяларда күрешүләр бардырмы – аны һичкем белми. Тик син, газизем, үзем гүрләргә кергәнче, кара кайгыдан меңгә телгәләнгән йөрәгемдә яшәрсең.

Син дип тилмерүче, үлмәс борын тәмуг утларында янучы әниең.

Велосипед

1 нче бүлек

Бу Сәпәрәйнең (аның чын исеме Сәфәргали) авызына , билләһи, шайтан төкергәндер. Тәнәфестә җыештыручы Мөшәрәфә апаның ишектә күренүе булды, Сәпәрәй җитди генә :

- Ни хәлләр соң, Мөшәрәфә апа, кәҗә тәкәңне суйган идең, бульоннар ашап буламы? – ди. Тегесе:

- Бульоннар ашарга тешләр юк әле,- дип, чынлап та тешсез авызын җәя. Без көлешәбез.

Беләм мин Сәпәрәйнең җыештыручы ападан нигә шулай көлгәнен. Узган атнада шимбә көн өч малай, бер кыз – мин, Сәпәрәй, Гата, Клара – сыйныф идәнен юарга калган идек. Сәпәрәй идән юган суларны ишек алдына гына түккән дә, шуңа Мөшәрәфә апа аңа:

-Улым, пычрак суны аяк астына түкмә, пумайкага илт,- дигән иде шул. Клара алдында ясалган бу кисәтү, күрәсең, Сәпәрәйгә авыр тоелган, шуңа да Мөшәрәфә ападан көләргә уйлагандыр инде.

Дәресләр бетүгә кайтырга кузгалдык. Сәпәрәй гадәтенчә велосипедының (яңгырлы көн инде югыйсә, көз бит, шулай да сәпит белән килгән, мактанчык) алдына – рамга - Клараны, арттагы багажнигына Гатаны утыртып, олы урамга юнәлде, мин алар артыннан үртәлеп карап калдым да үзебезнең урамга – инеш буена төшеп киттем.

Эх, шушы велосипедның булмавы! Велосипедым булсамы? Ике дә уйламый Сәпәрәйдән Клараны тартып алып, алдыма гына утыртып, ялт итеп өенә илтеп куяр идем дә соң... Нишлисең, велосипедым юк. Ә Сәпәрәйнең – гәүдәле таза малайның- бар да бар: бригадир әтисе, шәһәрдә апасы, абыйсы, өстәвенә менә шул апа-абыйсы алып биргән велосипеды. Ә минем... әни дә, чирләшкәрәк сеңелем. Үзем дә, буйга озын булсам да, гәүдәгә юка, дөресен әйткәндә, Сәпәрәй белән ярышырлык көч-куәт юк, ул инде узган ел ук Сабан туенда үсмерләр арасында батыр калды. Аның урынына Сәпәрәй укудан әллә ни булдырмый, үзе әйткәндәй физкультура белән хезмәттән кала бөтен алган билгесе “международный” ягъни “өчле”. Хәер, мин үзем дә математика, физика кебек фәннәрдән генә “биш” кә укыйм, рус теленнән “өч”ледән дә арттыра алмыйм хәтта, калганнардан “дүрт”ле. Ә менә Клара бөтен фәннәрдән гел “биш”кә генә укый. Шулай булмый ни, ул бит сыйныфта, мәктәптә бердәнбер (ә минем өчен дөньяда бердәнбер), МТС директорының кызы, әнисе Наилә апа сыйныф җитәкчебез. Әй-е, ни генә дисәң дә Клара - шомырт кара күзле, алсу йөзле чибәр кыз- миңа бер яктан да тиң түгел шул. Тик ни хәл итим, акылым белән тиеш булмаганга үрелергә ярамаганын аңласам да, йөрәк бит, акыл кушканны аңламый, һаман Кла-ра, Кла-ра дип тибә. Билгеле, мине - әтидән калган иске кәчтүм – чалбарлы, соры күзле ябык малайны - ул бар дип тә белми. Алар – Клара, Сәпәрәй, Кларалар күршесендә яшәүче Гата- гел бергә. Мин инде аларга тәк ияреп йөрүче генә. Гатаның ( аның исеме журналга Гатис дип язылган) әтисе кырыгынчы елны Себергә куылган латыш композиторы, әнисе татар булган. Гата да минем кебек үк сыек сәлам, катырак җил дә аударырдай арык гәүдәле, өстәвенә күзлекле. Укуы да әлләкем түгел. Тик шунысы бар, ул скрипкада уйный. Гата безнең белән беренче елын гына әле, аңарчы ул гаиләләре белән кайдадыр Себердә яшәгән. Әти-әнисе шахтадагы авариядә һәлак булганнан соң, Зөлайха әби барып алып кайткан аны. Гатаның әнисе аның сеңлесе булып, кайчандыр , әле сугышка кадәр үк, аларны гаиләләре белән Себер сөргән булганнар. (Зөләйха әбинең ире гражданнар сугышында кызыллар ягында сугышкангамы, аңа тимәгәннәр.) Гатаның татарчасы шәптән түгел, ул бик сөйләшми. Ә минем исә Клара барында, башым эшләп җиткермәгәндәй, фикерем чуала, шома гына сөйләшә алмыйм. Шуңамы, күбрәк Сәпәрәй сөйли, вакыт-вакыт, матур иреннәрен тибрәндереп, сүзгә Клара да кушыла.

Бүген дәрестән соң тиз генә капкалап килдек тә мәктәп ишек алдында утын кисәбез. Алтынчы, җиденче сыйныфта укучы һәр балага берәр кубометр кисәсе. Җыештыручы апалар ярып, әрдәнәгә өеп торалар. Әй бу Гатаны, пычкы да тарта белми, әллә көче җитми шунда. Аның шүрәленекедәй озын нечкә бармакларында нинди көч булсын соң? Барыбыз өчен дә Сәпәрәй белән миңа выж да выж пычкы тартырга туры килде, курчактай Клараны утын кистереп чиләндермәссең бит инде. Гата белән Клара киселгән түмәрләрне читкә тәгәрәтә тордылар.

Октябрь бәйрәмнәре җитте. Мәктәптә драмхор дигән түгәрәк эшли, шуның әгъзалары зур концерт әзерләделәр. Сәпәрәй белән мин мондый эшләрдән читтәрәк йөрибез, нигә дисәң, ни бии, ни шигырь сөйли белмибез, җырлау юк та юк инде. Шуңа да без тамашачылар рәтендә. Клара безне юаткан булып маташа: “ Ярар инде, карап торырга да кеше кирәк бит”,- ди, үзе, бит очларын уймакландырып, чырык-чырык көлә.

Концерт башланды. Хор чыгышыннан соң ук,озын толымнарын тибрәндереп, сәхнәгә Клара чыкты. Мин инде сәхнәсе-ние белән Клараны йотардай булып карап утырам. Клара сәхнә кырына ук килде дә ниндидер кайгылы тавыш белән: “Муса Җәлил. Вәхшәт”,- диде. Бераз тын торгач: “Алар... алар җыйнап аналарны, Балаларны кырга кудылар...” дип, тамагына төер утыргандай, сулышын кыенлык белән алып, авырдан гына сөйләп китте. Ул сөйләп бетергәндә, безнең тирәдәге апа-әбиләр мышык-мышык елыйлар, Сәпәрәй белән минем күзләрдә дә яшь иде.

Бераздан Клара безнең янга төшеп утырды. “Булдырдың, молодец, Клара” дип, Сәпәрәй аның кулын кысты, ә мин күзле бүкән булып утырам шунда, башка бер акыллы сүз килми.

Менә сәхнәгә, скрипкасын тотып, Гата чыкты. Тамашачыларга башын иде дә: “Крейцер. Этюд № 1, скрипка өчен соло” ,- диде. Скрипкасын җайлап куеп, таягын сызып җибәрде. Зал өстенә миңа таныш булмаган ниндидер көй агылды.

Ну бу бии, танцевать итә белмәүнең бәласе! Яңа ел кичәсендә баянчының аякларын тибә-тибә вальс уйнап җибәрүе булды, Гата Клараны биергә алып, алар икесе зал буенча пар күбәләкләр кебек бөтерелә дә башладылар. Басып торабыз шулай Сәпәрәй белән мин, каккан казыктай. Нишлисең, бии белмәгәч, син яратканнар башкалар кочагында әйләнә шул. Мин мин инде ул, түзәм, Сәпәрәй исә тешләрен шыкырдатып: “Тапкан инде Клара да, шушы суалчан белән биемәсә”,-ди.

Аның урынына кар эрер-эреп бетмәстә, әллә апрель урталарында ук инде, Сәпәрәй тагын Клара белән Гатаны велосипедына утыртып йөртә башлады.

Эх, шул сәпитле булырга! Мин инде хыялымда, Клараны сәпитемә утыртып, авыл урамын йөз генә әйләнмәгәнмендер. Тик яңа чалбар-күлмәклек тә акча юк бит, велосипедка җитәрлеген (Сәпәрәй аны дүрт йөз туксан сум тора диде) каян алмак кирәк?

Ә хәзергә ... хәзергә клуб алдындагы чирәмлеккә волейбол уйнарга килгән җирдән Клара белән Гатаны Сәпәрәй утыртып алып кайтып китә. Өстәвенә мактана, велосипед ул, малай, кырмыска кебек, үзеннән унике тапкыр авыррак йөкне күтәрә, ди. Безнең якка кайтсаң, сине дә утыртыр идем әле, ди. Белмим, кайсы төшенә утыртырга җыенадыр. Хәер, Сәфәргалигә үпкәлисе юк, Клара клуб янына килми калган кичләрдә, йөрергә өйрәнергә дип сорагач, сәпитен һич жәлләми биреп торды.

Бу арада, кара тиргә батып, утын әзерлим. Ишле буена төшәм дә язгы ташкын белән ярга якынлашкан бүрәнә, такта, сайгак, агач кисәкләрен багор белән (алай-болай янгын чыга-нитә калса, безнең хуҗалык багор белән килергә тиеш; капкадагы багор рәсеме шул турыда кисәтеп тора) ярга тарттырып чыгарам, аннан уфаллага –кул белән тартып йөри торган ике тәгәрмәчле арбаны без шулай дибез- төяп, өйгә ташыйм. Соңыннан лапаста аларны ярып, әрдәнәләп куям. Утыныбыз шактый булды инде, әни әйтә, кышлар бик суык килмәсә, мартларга кадәр җитәрдер, ди. Күрше Шәмсенур әби безнең утынга бик кызыга: “Их,- ди ул,- улларым, газизләрем, сугышларда туфрак булып калдылар шул. Бераз акчалары килә килүен дә, утын саткан кеше күренми бит әле. Узган ел да Идел бозы каткач, аръяктан китереп сатмасалар, кышны чыга алмый идем”.

Әһә, Шәмсенур әбигә утын сатып акча юнәтергә була икән бит. Тик Ишледә язгы ташу шактыйдан басылганга, анда хәзер утын әзерләрмен димә. Әрәмәдән генә ташымасаң инде. Анда да юньле-башлы утыны юк: тал чыбыклары да, стакан юанлыгы зирек, каеннар гына, юанракларын күптән кисеп ташып бетергәннәр шул аның. Эт чокырында ауган коры чыршылар күренештерә дә күренүен, чокыр төбеннән өскә ничек сөйрисең ди ул кадәр юан агачларны.

Кирәк тирәкне ега диләрме әле? Менә мин дә, уйлый торгач, дәрт итәргә булдым: балта, пычкы, мунчаладан үзем ишкән ун метрлы бауны уфаллага салдым да Эт чокырына юнәлдем. Озынчага шактый еракка – ике йөз метрларга – сузылган бу чокырның авыл ягыннан килгәндәге яры шактый текә. Арбаны өстә калдырып, куе гөлҗимеш, балан, дүләнә (безнең якта аны камыр агачы диләр) эт шомырты куакларын, аларны чорнап алган колмакларны аралый-аралый, тәгәрәп диярлек, чокыр төбенә көчкә төшеп җиттем. И- и, малай, монда, төптә, әллә ничә чыршы аркылы-торкылы ауган, кис тә алып кит. Һе, кис тә алып кит, имеш. Әйтүе генә ансат!

Җайлырак яткан кебек күренгән чыршының ботакларын балта белән чабып төшереп, кисә башладым. Бераздан пычкым кысылып калды, ни тегеләйгә, ни болайга тартып булмый. Инде нишләргә? Сузылып яткан чыршыга аптырап карап тора торгач төшендем: агачның ике башы да җиргә тиеп тора, бер башын күтәртергә кирәк. Шул тирәдә үскән яшьрәк каенны балта белән кисеп аударып, ботакларыннан арындырып, күсәк ясадым да шуның белән агачның бер башын күтәрттем. Маташа торгач, чыршыны тәки метр ярым-ике метрлы кисәкләргә кискәләп бетердем бит. Утырып ял итеп алдым. Өйдән кыстырып килгән ипи кыерчыгын кимереп, шунда чокыр төбендә челтерәүче чишмәдән кушучлап боздай салкын су да эчеп җибәргәч, арыганнар беткәндәй булды.Утын кискәләрен үзебезнең авыл ягындагы текә ярга берничек тә күтәреп булмаслыгын исәпләп, чокырның күрше авылга таба сузылган сөзәк ягыннан барып, уфалланы алып килдем. Утынны арбага төяп, берничә җиреннән бау белән тарттырып бәйләдем дә кайтыр юлга кузгалдым. Авыр. Чокыр юлы (юл дип, юл да түгел әле ул, әллә инде узган елдан ук калган атлы арба эзләре) сөзәк булса да, үр менәсе шул. Такыр басу юлына чыкканчы, аркам манма су булды. Нишлисең, әйләнечтән юл туры диләр, Мамадыш через Париж булса булды, әмма утынны чокырдан алып чыктым бит тәки.

Утыннны тумраннарга кисеп, ярып, яңадан да уфаллага төяп, Шәмсенур әбигә керткәнче, тагын ике көн узды.

Утынга көн саен йөреп булмады. Хуҗалыкта да эш-мәшәкать чыгып тора, имтиханнарга да әзерләнәсе бар (җидене бетерәбез бит). Ул арада шаулап –гөрләп Сабан туйлары җитте. Тормыш җитеш түгел дип тормыйсың, аңа да хәленчә әзерләнәсең: абзар- кура, ишек алдын җыештырасың, себерәсең, ватык-китек күренгән җирләрне төзәткәлисең.

Ул җәйне ай ярымлап вакыт эчендә (печәнгә төшкәнче) шул чокырдан уфалла арбасы белән ун йөк утын ташыдым. Алты-җиде арбасын кисеп-ярып, Шәмсенур әбигә керттем, калганнары үзебезгә булды.

Кулда биш йөз сум акча. Ничек кенә Сарапулга барырга? Һич җай чыкмый. Ниһаять колхозның шиферга баручы йөк машинасының әрҗәсенә утырып, юлга кузгалдым һәм шул ук көнне караңгы төшкәндә “Прогресс” дигән маркалы өр-яңа ялтырап торган велосипедымда, багажнигыма ике буханка ипи, бер батон салынган бәз капчыкны бәйләгән килеш, алтмыш чакрым араны үтеп, өйгә кайтып та җиттем.

Сеңелем белән мин велосипед өчен никадәр куансак, әни шулкадәр көенде. “Их, бала, бала, ипи сатып калач ала. Чеметеп җыйганыңны шулай учлап тотып бетерәләр ди мени? Бу нәмәрсәкәең җил куудан башкага ярамас инде, ичмасам, үзеңә кәчтүм-чалбар алган булсаң, өс-башың бөтәер иде”.

Әйе, шушы яшемә җитеп, әнигә һич каршы әйткәнем, аны тыңламыйча, үземчә эшләгәнем юк иде. Минем, аның белән киңәшмичә, шул кадәр акчаны, әни әйткәндәй, суга салуым гомер күрелмәгән хәл шул. Нишлисең, яратуым шулай җилкетә, шундый кирәкмәгән эшкә этәрә, күрәсең. Әнигә моны аңлатудан гаҗиз идем, шунлыктан, ул күпме тиргәсә дә, башымны түбән иеп тордым, бер сүз дәшмәдем.

Аның каравы... Кичен клуб янында мин герой идем. Барысының игътибары минем сәпитемдә. . “Шә-ә-п!” “Каян алдың?” “Кем бирде?” диләр. “Чынлап та үзеңнекеме?” дип шик тә белдерәләр. Тоткалап, сыйпап, шалтыравыгын шалтыратып карыйлар, кайсы-берсе йөреп - әйләнеп килергә дә сорый. Клара да, минем сәпитемә утырып, клуб ишек алдын әйләнеп килде. (Каян йөрергә өйрәнгән диген? Сәпәрәй өйрәткәндер инде.) Тик хыялымдагыча, Клараны сәпитемә утыртып, өенә озатып куя алмадым. Гата белән икесен һаман шул Сәпәрәй алып кайтып китте.

Колхоз печәнгә төште. Клуб алдына чыгып йөрүләр бетте. Ишленең аръягындагы болыннар ерак, бик соң кайтыла. Иртән иртүк йокыдан торасы килмәсә дә, арбаның ике ягына малайлар, кызлар тезелешеп утырып кузгалып киткәч, әллә дөбер-дөбер килгән арба тәгәрмәчләре тавышыннан, әллә әкертен искән иртәнге җиләс җилдән, әллә нурланып балкыган кояштан йокылар ачылып китә.Ишле аша салынган күпер аша әйләнеп бара торгач, без болынга килеп җиткәндә, кояш инде шактый күтәрелгән, үләннәрдәге көмеш чыклар җем-җем уйнаудан туктап, кибеп бетә язган булалар.

Кызлар тырма белән агач-куаклар арасындагы ачыклыклардагы печәнне җыялар, без, малайлар, чаука тарттырабыз – шул печәннәрне эскерткә я кибәнгә өяргә ачык болынга ташыйбыз. Зур болыннардагы печәнне атлы җыйгыч белән җыялар. Эш эш инде, бик рәхәт түгел: көннең эсселеген әйтәсеңме, атка тынгылык бирмәгән кигәвеннәрнеме, әле өстәвенә агач-куакларга эләгеп, печәнең төшеп кала, яңадан төйисең була. Шулай да җанга рәхәтлек биргән, еллар үткәч тә сагынып сөйләрлек хатирәләр калырдай чаклары бар аның печән өстенең!

Көндезен иң рәхәте – төшке аш вакыты. Биш-алты чиләк сыешлы корымга батып беткән казаннан аш пешерүче Җәмилә түти агач саплы чүмеч белән, калай җамаягыңны тутырып, итле аш сала, аннан карлыган яфраклары тәме килеп торган куе такта чәй эчәсең. Бермәлгә тәннәрең йомшап, таралып киткәндәй була, хәтта күзләр йомылып, черем итеп аласы килгәндәй итә. Ләкин кая ул йоклау! Егет башың белән көпә-көндез аунап ятмассың бит инде. Әнә олылар ул, кая бераз нәвен базарына барып кайтыйм дип, күләгәдә үзләренә урын көйләп маташалар. Ә без, яшь- җилкенчәк, су коенырга дип, Ишлегә йөгерәбез.

Һай, эссе көндә суның рәхәтлеге! Колач салып йөзәм, бераздан аркага әйләнәм, аякларымны селкеткәләп, кулларым белән суны салмак кына ишеп, чалкан яткан килеш биек, зәп-зәңгәр күккә карап, әкрен генә дулкыннар өстендә тирбәләм. Каяндыр чыр-чу килгән тавыш килә. Ә-ә, Сәфәргали икән, кызларны ( алар Ишленең дугаланып, болынга таба эчкәрәк кереп торган җирендә коеналар) шаяртып кычкырта. Мин анда бармыйм, аягым да тартмый, күңелем дә теләми. Ник теләсен, Клара юк ич анда. Ул инде, МТС директоры кызы булгач, безнең кебек көйдергеч кояш астында печән җыеп йөрми, диңгез буенда - “Орленок” - та ял итә. Хәер, эчем пошканга, аны сагынганга гына шулай үпкәләп әйтүем, путевканы гел бишлегә укыганга биргәннәр аңа.

Берничә көннән, синең кебек гәүдәле малай чаука тарттырып йөрмәс дип, бригадир сәнәк тоттырды. Мин дә Сәфәргали кебек олылар белән бергә эскерт янына, сәнәк белән күтәреп, печән ташый башладым. Кичкә таба алҗыта. Сәпәрәй кояшта каралып чыккан беләкләрен угалап: “ Да, малай, бу сиңа диңгез буенда ял итү түгел инде”,- ди. Күрәсең, ул да Клараны уйлый,сагына. Безнең янда Гата да юк . Әбисе: ”Минем улым музыкант, аның бармакларына авыр эш ярамый”,- дип бригадир белән чәкәләшсә чәкәләшкән, Гатаны болынга җибәрмәгән. Әй, Гата, Гата, көзге чебеш, печән дә әзерләргә ярамаган бармакларың белән алга таба ничек яшәмәк кирәк!

Кичен, арбаларга төялешеп, кайтыр юлга кузгалабыз. Инде шактый эскерт куелган, шактый кибән коелган икән. Без баштагы көннәрдә эшләгән яланнарда ямь – яшел курпы күтәрелгән. Кояш байый, һава тын, җил-мазар юк, көндезге әлсерәткеч эсселек инде сүрелгән; тирә-як болын чәчәкләренең, җир җиләкләренең, чабылган печәннәрнең хуш исенә чумган. Болын юлында тузан да юк диярлек, хуш исле һава күкрәкләрне киңәйткәндәй тоела. Көн буе эшләп арган арык гәүдәлләребез белән бер-беребезгә сыенышып, аякларыбызны арбадан асылындырып, арба барган көйгә чак кына чайкалып кайтабыз шулай. Атлар алга бара, юлның ике ягы буйлап яшел хәтфә булып җәелгән курпылы болыннар белән бергә безнең үсмерчак та каядыр артта кала, югала, ә без исә алга, еракка китә барабыз.

2 нче бүлек.

Әй, бу гомер юллары! Кайларга гына илтми дә, кайларда гына яшәтми.

Менә мин Казанда яшәп ятам. Институтларның берсендә югары математика укытам. Сәфәргали авылда колхоз рәисе булып эшли. Рәис булып эшләү өчен яхшы укулар кирәкми, күрәсең. Хәер, дустым читтән торып Минзәлә авыл хуҗалыгы училищесын тәмамлаган. Тырышлыгы, үҗәтлеге булган, димәк. Сәфәргали белән Сабан туйларында, минем җәйге ялларда очрашкалап торабыз. Еш кына Клара белән Гатаны искә алабыз, тик аларның исәнлекләрен дә, кайда яшәгәнлекләрен дә белмибез.

Теге җидене бетергән җәйдән соң күрмәдек без аларны. Клараның әтисен Казанга эшкә алдылар да, алар шунда күчеп киттеләр, ә Гатаны көз башында Ленинградтан әтисенең энесе килеп алып китте.

Мин Казандагы тормышыма авыр, урау юллар аша килдем. Җидене тәмамлагач, фермада терлекче булып эшләдем, кичке мәктәптә укыдым. Азәрбәйҗандагы Шамхор шәһәрендә десант частьларында хезмәт итеп кайткач кына, Казанга юл тоттым. Каравыл торып, йөк төяп, йөк бушатып укып чыктым мин пединститутны.

Казанга керү имтиханнарына килгәч, беренче эшем итеп Клараны эзләдем. Белешмәләр бюросыннан, утыз тиен түләп, аның адресын алдым. Париж Коммунасы, сигезенче йорт, бишенче фатир. Казан үзәгендә үк икән бит. Ә дигәнче эзләп таптым. Тик... Клара күптән түгел Ленинградка кияүгә чыгып, алар әнисе белән шунда күчеп киткәннәр икән. Минем гаҗиз булып:”Ә әтисе? “ –дип соравыма күршеләре марҗа әби:” Әтиләре күптән инде, әле кызлары иәктәптә укыганда ук, яшь хатынга өйләнде бит”,- дип һушымны алды. Әй-е, әни әйткәндәй, бу дөньяның эшләре, шык-шык итә тешләре диярсең.

Клараны мин егерме биш елдан соң күрдем. Юрмалада – Балтыйк диңгезе буендагы шәһәрдә -булды ул очрашу.

Хатыным Кәримә музыка мәктәбендә укыта. Ел да авыл булмас, барыйк инде шул Юрмалага – музыкантлар, артистлар, рәссамнар, шагыйрьләр җыела торган шәһәргә - дип колак итемне ашапмы ашады бит. Тәки күнәргә туры килде.

Ригадан егерме биш чакрым гына Рига култыгы белән Лиелупе елгасы арасындагы киңлеге өч, озынлыгы утыз ике чакрымга сузылган җиргә урнашкан бу шәһәр ак комлы пляжлары, курортлары, концерт заллары белән атаклы икән.

Ригадан Юрмалага автобуста ярты сәгатьтә узасы юлны диңгез буйлап ике сәгать ярым килдек. Кәримә сүзе белән йөрсәң шул инде ул, имеш, романтика.

Икенче көнне шәһәр белән танышып йөрдек. Юрмаланы шәһәр – парк дисәң дә була. Үзенчәлекле архитектуралары белән үзенә җәлеп итеп торучы, күпчелеге икешәр катлы булган йортлары яшеллеккә баткан, күрер күзгә таррак урамнары яшел газоннар, чәчәклекләр белән бизәлгән, җәяүлеләр йөри торган сукмакларга плиткалар түшәлгән, кунакханәләр, рестораннар, кафелар күплеге күзгә ташлана.

Килеп ике-өч көн үтмәде, Кәримә аптырата башлады:”Әйдә. Дзинтарига концертка билет алыйк”,- ди. “Нинди концерт?”- дим. “Симфоник”,- ди. Бар икән күрәселәр, дөресрәге, ишетәселәр. Ул симфоник концертның нәрсәсен аңлыйм инде мин. “Юк, - мин әйтәм, - КВН- мазарга барырбыз әле”.

Кәримәне җиңәрсеңме инде, тәки симфоник концертка ике билет алып кайткан. Аталы-уллы атаклы Петерсоннар скрипкада кыллы оркестр белән чыгыш ясаячаклар, ди Аңа ул атаклы, минем ишеткәнем дә юк. Бәхеткә, күрше бүлмәдәге марҗа да симфоник музыкага мөккибән артистка икән. Алар Кәримә белән концертка киттеләр, без теге марҗаның ире белән шахмат уйнап калдык.

“Юкка бармадың,- ди хатыным концерттан кайткач,- искиткеч булды. Вивальдиның беренче дүрт концертын – ул “Ел фасыллары” дип атала – Петерсоннар гаҗәеп оста башкардылар, ишетсәң, хәйран калыр идең!”

Икенче көнне Кәримә, без теге артистка хатын белән кибетләргә йөрергә сөйләштек дип, йоклап калды, мин җәяүлеләр генә йөри торган Йомас урамы буйлап пляжга юнәлдем. Урам мине биек наратлар белән каймаланган ак кварц комлы пляжга алып чыкты. Һавада ылыс исе, диңгез исе аңкый. Бераз йөргәннән соң монда адым саен очрап торган кафеларның берсенә кердем. Бер стакан сок алып эчә генә башлаган идем, күрше өстәл артында утыручы ике хатынның берсенең: ”Ах, ты, Кларочка!”- дигәненә дерт итеп киттем. Борылып карасам - Клара!

Күрештек. Хәйран калып, алиһәмә текәлдем. Ул шундый гүзәл ханымга әйләнгән! Өнемме бу, төшемме дип, аягымда чак басып торам. Клара да соң, дәрәҗәдә гаҗәпләнеп, хәтта нишләптер бераз оялган кыяфәттә:”Синме соң бу Мөдәррис?”- дип миңа карап тора. Клараның иптәш хатыны, халәтемне төшенеп булса кирәк, мине үзенең урындыгына утыртып, каядыр читкә китте.

Клара, авылдан киткәч, мәктәпне тәмамлаганнан соң, мединститутта укып, терапевт белгечлеге алган. Гатага кияүгә чыккан. Гата белән элемтәне алар авылдан киткәч тә өзмәгәннәр. “Аны яратмау мөмкин түгел иде”,- ди Клара. Ә мин эчемнән генә, ул сорхәнтәйне ничек яратырга була иде , дип аптырап торам. Менә Айварс исемле бер ул үстереп яталар икән. Аталы-уллы музыкантлар, скрипкада уйныйлар, концерт-фестивальләрдән кайтып кергәннәре юк”,- ди Клара, бераз горурланып. (Менә кемнәр икән ул Петерсоннар, Гатаның фамилиясе Петерсон иде, ләбаса, дигән уй миемне телеп үтте.)

- Иртәгә төштән соң безгә рәхим итегез,- диде Клара, минем дә хәл-әхвәлләрне белешкәч. Ул үзе терапевт булып эшли, бүген кичкә хастаханәгә кизү торырга бара икән. “Я онытырсың,”- дип, блокноттан ертып алынган биткә адресларын язып бирде.

Петерсоннар Лиелупе районында агачлар, чәчәклекләр, яшел газоннар белән уратып алынган зур гына бер катлы агач йортта торалар икән. Клара белән әнисе Наилә апа безне кочак җәеп каршы алдылар. (Гата белән улы Франциянең Канны шәһәренә ниндидер фестивальгә киткән булып чыктылар.) “Урамда күрсәм, һич кенә дә танымас идем сине, Мөдәррис, нинди чибәр артист дип карап үтәр идем”,- дигән була элекке сыйныф җитәкчем, мин аңа купшы чәчәк бәйләме белән тортны биргән арада. Күрешми торган егерме биш елда Наилә апа әллә ни үзгәрмәгән. Бары тик артка таба сузып бәйләгән ак батист яулыгы гына аны сөйкемле генә татар карчыгы итеп күрсәтеп тора. Бәрхет обойлы диварларына ниндидер миңа таныш булмаган картиналардан берничә репродукция эленгән, ишектән керүгә уң кулда китап шкафы,түр почмагында кара рояль торган зур гына залда күңелле генә гөрләшеп, сөйләшеп утырдык. Бераздан минем игътибарымны китап шкафының өске бүлегендә торган Тукай портреты җәлеп итте. Диварларда Ленин, Маркс портретын гына күрергә гадәтләнгән минем ише кешегә бу бераз гаҗәбрәк тоелды. Минем гаҗәпләнүем, ахрысы,йөземә чыккандыр, Наилә апа:” Мин Тукай иҗатына гашыйкмын. Минем өчен аннан да зур шагыйрь юк. Чын менә, аның шигырьләрендә тормышның, яшәешннең барлык мәсьәләләре күтәрелгән кебек. Бигрәк тә милләтебез өчен сызлана ул. Бу җәһәттән мин аны хәтта Пушкин белән Лермонтовтан да өстенрәк куям, гәрчә Тукай үзе:”Пушкин илә Лермонтовтан үрнәк алам, Әкрен - әкрен югарыга үрләп барам”,- дип, аларны остазлары итеп санаса да,”- диде. Шулайдыр, укытучым хаклыдыр. Чыгышлары белән дворян булган Пушкин, Лермонтов милли изелүне дә, ярлы халыкның җәфа чигеп яшәвенә сызлануны да белмәгәннәрдер, мөгаен. Ә Тукай... Җиденче буын мулла баласы булса да, фәкыйрьлекне дә татыган, милләтенең кайгы-хәсрәтен дә йөрәге аша үткәргән шул.

Бераздан Наилә апа безне ашханәгә чакырды. Шулпалы вак бәлеш әзерләгән. Өстәл артында сүз күбрәк авылдашлар турында барды. Наилә апа әниемне дә хәтерли икән, аның исән-саулыгына сөенечен белдерде. Клара сыйныфташлар турында сораштырды. Казанга күчеп киткәч, Сәфәргалидән хатлар алуын исенә төшерде. (Ах, шома балык, каян адресын тапкан диген! ). Болай үзләренең хәзерге тормышларыннан бик канәгать икәннәр. “Ходай исәнлек –саулыктан гына аермасын”,- ди Наилә апа.

Ашап-эчеп, бераз сөйләшеп утыргач, фотоальбомнар карадык, Клара аңлатмалар биреп барды. Күпчелек фотоларда Айварс велосипедка утырып яки велосипед янында төшкән иде. Клара әйтә, улым велосипед спорты белән мавыга иде дә, әтисе музыка белән шөгыльләнергә вакытың әз кала дип, туктатты, ди.

Велосипед! Ах, ул велосипед дип хыялланган чаклар! Чиләнеп акча юнәтеп, велосипед алулар... һәм барысы да бушка. (Әле ул велосипед хәзер дә авылда келәт стенасына сөяп куйган килеш тора. Әнигә әйтәм, берәр бала-чагага бир, дим. Бирми генә тор әле, ди әни карчык, үзеңнең улың белән кызың йөрер. Тик минекеләрнең велосипедка һушлары китми, алар нишләптер машинада утырып йөрергә ярата.) Клара - Гатис Петерсон хатыны. Моннан егерме биш ел элек кем уйлаган чибәр Клара баһадир гәүдәле Сәфәргалине дә, мине инде әйткән дә юк, аңга-санга алмыйча, шул ябык кына, өтек кенә, күзлекле Гатаны яратадыр дип. Ни хәл итмәк кирәк, мәхәббәтнең үз кануннары, күрәсең. Хәер, фотоларда хәзерге Гата күркәм генә ир булып күренә, бераз тазарган, тулыланган. Ә малае тач үзе: шундый ук чандыр гәүдәле, озын буйлы, соры күзле, аксыл чәчләре әтисенеке кебек үк дулкынланып тора.

Клараларны үзебезгә Казанга кунакка чакырып, җылы гына хушлаштык.

Кларалардан кайткач, Кәримәм әйтә:” Сыйныфташың чибәр, акыллы хатын, тик нигәдер күзләре бик моңлы, ул да, әнисе кебек үк, туган якларны сагына микән?”- ди. Кем белә инде аны. Һәрхәлдә Сәфәргали белән мине түгелдер. Ә күңел... күңел сагынсын иде, ди.

Хатыным һәрвакыт үзе белән йөртә торган “Турист” транзисторын “Маяк” радиостанциясе дулкынына көйли. Ниндидер концертның язмасын бирәләр. Алып баручы:

-Петр Ильич Чайковский. Вальс для скрипки с оркестром. Исполняют Гатис и Айварс Петерсоны”,- дип белдерә.

Кәримәм йотлыгып, концерт тыңлый башлый, мин исә, әрнегән җанымны кая куярга белмичә, маңгаемны тәрәзә пыяласына терәп, күңелем белән үткәннәргә - Кларалы үсмерчагыма кайтам.

Карантин

«Борын заман бер карт белән карчык булган,
Тормышлары шактый гына авыр булган.
Асраганнар болар бер кәҗә белән бер сарык,
Алар булган береннән дә бере арык.”
дигән әкият юлларын укыганда, инде мәктәп елларыннан бирле, һәрвакыт күршеләребез – бүрәнә аралары кызыл балчык белән сыланган, алты-җиде җирдән терәү куелган, җиргә сеңеп бетә язган өйдә яшәүче Гаптерәҗи карт белән аның карчыгы Сәхипҗамал әбине искә төшерәм. (Дөресен әйткәндә, мин монда аларның чын, мулла кушкан исемнәрен язам, ә болай аларны барлык авыл кешесе Гаптери белән Сәппиха дип кенә йөртте.) Чынлап та нәкъ шул әкияттәгечә аларның да бик үткен, без күршеләр өчен бик юньсез, әни әйткәндәй, мур кыргыры ап-ак кәҗәләре, аның ике-өч бәтие, тагын бер кара сарыклары бар иде.

Көтүчегә түләсе була диптерме, Гаптери бабай аларны көтүгә йөртми, шунда авыл башыннан үтә торган юл буена гына чыгарып куя. Кәҗәсен казыкка бәйли, сарыгын, кәҗә бәтиләрен бәйләмәсә дә, алары кәҗә тирәсеннән китми, шул тирәдә генә чемченеп йөриләр. Казыкка бәйләнгән килеш тәртипле генә үлән йолыккалап йөрсә, кәҗә буламы соң ул? Төш туры да җитеп өлгерми, кәҗә инде бавыннан ычкынып, бәтиләрен иярткән килеш берәрсенең я урам як бакчасында, я арткы бакчада агачтыр, куактыр кимерергә керешкән була, сарык исә шул бакча тирәсендә әйләнгәли.

Кәҗә түтәлләреңне таптаса, алмагачыңны я булмаса чия куагыңны кимерсә, бу хәл кемгә ошый инде? Әле яфракларын гына ашап калса, бер хәл, агачның кабыгын да кимерсә, алмагачың, чияң белән хушлашырга гына кала бит. Шул юньсез кәҗәләре аркасында Гаптери бабай белән Сәппиха әби күршеләр белән елның елында низаглашып бетәләр иде. Гаптери бабай кәҗәсенең ычкынганын белеп алу белән, урамга чыгып, ”Ка-ран-тин!”дип (кәҗәнең кушаматы шундый) бер – ике тапкыр кычкыруы була, теге карак тек-тек басып хуҗасы янына килеп тә җитә. Гаптери бабай исә аны берәр карыш озынлыктагы ике мөгезеннән эләктереп, яңадан да казыгына бәйләп куя да жалу белән килгән күршесенә: “Ышанмасаң, әнә барып кара, кәҗәм урыныннан да кузгалмаган; валлаһи, билләһи, баскан җиремдә җир йотсын, әгәр дөресен әйтмәсәм”,- дип ант суы эчәргә тотына, күршесе исә: ”Ярар, ярар, яңадан да бер тапкыр бакчама керсә, аягын бәреп сындырам мин аның”,- дип яный.

Көзләр җиткәч, Гаптери бабай күрше авылдан олы гәүдәле, мөгезләре кәкрәеп килгән кап-кара кәҗә тәкәсе алып кайта. Бу турыда белми дә калыр идек тә бит, тик ул тәкәнең исе аларның абзар –кура, ишек алларын гына түгел, бөтен урамны сасыта. Валлаһи менә, урамга чыккач, борынны каплап йөрергә туры килә. Булса да булыр икән сасыган кәҗә тәкәсе! Ә инде яз җитеп, кояш күренүгә, капка төпләренә, койма буйларына өеп куелган такта-сайгак, бүрәнә ише нәрсәләр өстендә, кара “шомырт”ларын коеп, Карантин белән аның ике-өч бәтие сикергәләп йөри башлый. Күрше-күлән : “Болар да Күркә Кәрим кебек югарыны яраталар, егылып төшүдән курыкмыйлар, югыйсә биектән егылу куркынычрак та бит инде”,- дип көлешә. Күркә Кәрим дигәннәре авылның теге башында торучы бер абзый.. Аның түрә булырга яратуы турында әллә нинди мәзәкләр сөйлиләр. Имеш, ул амбар каравылы булып торганда, галош табаныннан үзе ясаган печать суккан кәгазьгә шоферларга кул куйдырта торган булган; шунсыз ындыр капкасын ачмаган.

Кәҗәнең Карантин дигән кушаматы сәер бит, әйеме? Аның тарихы түбәндәгечә.

Гаптери бабайларның бик матур җырлый торган Сәетҗан исемле уллары булган.

Кечкенә чагында ул әтисенә ияреп, ат абзарына йөри, анда ат караучылар малайга кәнфит, прәнек ише күчтәнәч биреп җырлаталар. Кайчагында аны колхоз рәисе Сафа абый да җырлата. Кечкенә Сәетҗанны улак башына бастырып куя да:”Яле, улым, берәр матур көйне сузып җибәр”,- ди. Малай җырлый, рәис аңа уч тутырып вак акча бирә. Ә бер тапкыр рәискә җырлый-җырлый кечкенә артистның бөтен репертуары бетә, тик кызмача рәис һаман җыр таләп итә. Шуннан малай ат караучылар өйрәткән такмакны исенә төшерә:

Сафа абыйны ярата,- дип кычкырып җырлап җибәрә.

-Җитте, җитте, - ди Сафа абый,- зинһарлар, бу җырыңны беркайчан да җырлый күрмә!

Менә шул Сәетҗан үсеп буйга җиткәч, әтисе кебек үк, аръяктан чибәр генә кыз ияртеп кайта. Биата-биана киленне ни өчендер өнәп бетерми. Сәппихәттәй еш кына: “Килен кеше ким кеше, Алабай белән тиң кеше” дияргә яратса, Гаптерәҗи киленне: “Озак йоклыйсың, иртә тормыйсың”,- дип битәрли. Шулай этле-мәчеле яшәп ятканда бер көнне таң алдыннан карт белән карчык өй эчендәге әллә нинди сәер тавышка уянып китәләр. Торып карасалар, хәйраннарга калалар: киленнәре бүкән алып кергән дә шунда балта белән салам турап маташа. “Бу ни хәл?!”- диләр картлар икесе бер авыздан диярлек. “Ник,- ди килен исе китмичә генә,- эткә башак бирәм”.

Гаптерәҗиләрнең чыннан да ишек алдындагы этләре белән тавыкларыннан башка маллары булмый. Менә шуннан соң карт, хәленнән килмәсә дә, сыер юнәтмәкче була. Шул нияттә туган- тумача, күрше-күләннән дә бурычка акча җыештырып, хатынының туган ягына – аръякка – (Каманың, Агыйделнең теге ягын бездә аръяк дип йөртәләр) сыер алырга дип чыгып китә. Озак йөри ул анда, хәтта хатлар да язып салырлык вакытлар үтә. Бер хатында Гаптери, күңелгә ошаган сыер күренми әле дип язса, икенчесендә, сыеры шәп шәбен дә, акча җитеп бетми, дип зарлана; аннан соңгы хатларында сыерны алдым алуын, тик ничекләр генә алып кайтырмын икән дип борчыла. Моннан Сәппиха әби дә инструкцияләрне җибәрә тора: сыерның төсе кара булмасын, безгә- ак чырайлы җирән чәчле кешеләргә - кара төс губчем дә килешми, ди, аннан килеп, мүкләк сыер ала күрмә, көтүдә сөзеп интектерерләр, ди, алганда имчәкләрен карап ал, берүк бик кыска була күрмәсеннәр, аллам сакласын, ничек саварсың; мөгез аралары киң, койрыгы озын сыер алырга тырыш, андыйлар сөтле була диләр, дип яза.

Картлар хат алышкан арада Сәетҗан белән эткә башак бирүче килен вербовка белән Молотов якларына чыгып китәләр. Бераздан алардан да хәбәр килеп төшә: Березняки шәһәрендә шахтага эшкә урнашканнар. Алга китеп булса да әйтим, илле сигезенче елның кояшлы җәендә, китүләренә ике-өч ел булганда, Сәетҗан, бөтен авылны шаккаттырып, ун мең сумга әтиләренә Гапсадыйк приказчиктан калган шәп, зур хуҗалыкны алып бирде.

Менә бервакыт Гаптери кайтып төшә, тик үзе генә, сыер юк. Аръякта карантин икән, сыерны бу якка алып чыга алмаган. Берәр айлап вакыт үткәч, Сәппихәттәй:”Сыерны алып кайтыр идең инде, карантин беткәндер бит”,- ди. Моңа каршы ире:”Ну бу хатын-кызны, ашыгыпмы ашыга, бер айда гына карантин бетәмени инде ул, өчәр айга сузыла,”-ди. Өч ай да үтә, Гаптери сыерга барырга ашыкмый. Сәппихәттәйнең түземлеге бетеп, өйдә бураннар уйный башлагач кына: “Анда баҗайларны сыйлап, үзем дә чак кына кәгештереп йөри башлагач, акча бетте шул”,- дияргә мәҗбүр була. Җавап итеп Сәппихәттәй ниләр әйткәндер, анысы безгә караңгы, тик ике-өч айдан соң аларның ишек алдында әнә шул ак кәҗә белән кара сарык пәйда булды, кәҗәгә Карантин дигән кушаматны Сәппихәттәй таккан дигән сүзләр йөрде.

Подснежники

Как грустны эти серые, облачные дни! Пусть даже на дворе весна. Весна! Разве такой она бывает? Вот уже целую неделю небо покрыто тяжелыми тучами, временами накрапывает дождь. Наверно, за окнами не только хмуро, но и холодно. В палате, за больничными окнами, вставленными двумя толстыми стеклами, холода не чувствуешь, а все равно как- то неуютно. Да и какой комфорт, когда валяешься на больничной койке после операции (мне удалили желчный пузырь), и малейшеее движение тела отдается болью, да и настроение не ахти какое. А вот нашей палатной сестре хоть бы хны (оно и понятно – не у нее же болит): ходит себе и радостно мурлычет:”Хороши вы, годы молодые...” Вот уж годы молодые, да ей , наверно, лет пятьдесят. А она, знай себе, талдычит:”...годы молодые...” Бог с ней, быть может, она поет песни саоей молодости.

Сестра вынула иглу из моего запястья и унесла капельницу. Но она почти тут же вернулась и радостно сообщила: “К вам...” Было непонятно, кому. Ведь в палате нас четверо. Не успела я загадать, как в палату шумно вошла вся наша группа (я учусь на втором курсе факультета лесного хозяйства сельхозакадемии) .И тут как будто вся палата озарилась солнцем: я увидела его! “Пришел!” ликовало мое сердце. И было отчего радоваться. За несколько дней до операции по моей глупости у нас произошла размолвка, и мы гордо отвернулись в разные стороны. В тот день, когда я легла на операционный стол, наша группа уехала в заповедник на практику.

Он подошел к моей кровати, нагнулся и посмотрел мне в глаза. Столько жалости, раскаяния было в его взгляде! На тумбочку в банку с водой он поставил цветы. Подснежники! Боже мой, до чего же красивы эти фиолетово-голубые глаза весны! В них столько нежности, любви... Любви... И тут мне в память пришла одна любовная история, о которой хочу рассказать и вам.

Было это в позапрошлом году, когда я училась в десятом классе. С первого сентября у нас начала преподавать немецкий язык новая учительница – Алина Раисовна. Была она так молода, даже не верилось, что успела окончить институт. Невысокая, тоненькая, с чистым белым личиком, бантообразными губами и глазами небесно-бирюзового цвета. Пышные белокурые волосы, ниспадавшие до плеч, придавали ей какой-то романтический вид. Двигалась она как-то мягко, бесшумно,как будто боялась кому- то мешать. Самое странное было в ней то, что если ученик не знал урок, Алина Раисовна, вместо того, чтобы поставить двойку и возмутиться ленью нерадивого балбеса, как-то сама смущалась. Как будто это она была виновата и как будто готова была извиниться перед нами. И вообще, была она застенчивая что ли. (Потом мы узнали, что она выросла в детдоме, и у нее из родных никого нет.) А объясняла материал урока старательно, скрупулезно, стараясь достучаться до каждого из нас.

Мы, девочки, любовались ею. И ее красивым лицом, и ее тонким станом, и ее плавными движениями. О мальчиках уж не говорю: они все до единого были влюблены в нее. Представляете, десять парней, которые вдруг совершенно перестали интересоваться нами – одноклассницами. Центром притяжения для них стала она – Алина Раисовна. Но она никого не выделяла среди них. Ко всем относилась благосклонно.

Но вот морозы, бураны, хмурые зимние дни позади. Наступила весна. До чего же хороша она – эта весна! Солнце, теплые ветры, ставшее высоким небо, расширившийся горизонт, звон капели, песни скворца, наши поющие юные души – ах, как все хорошо! Слишком хорошо – как бы не сглазить.

Учились мы в этой школе из разных деревень. Жили в пришкольном интернате. Только Ренат, наш одноклассник, не жил с нами. У него мать была больная, и ему приходилось каждый день после уроков шагать пять километров до лесного кордона, где они жили, а утром повторять этот путь в обратном направлении. Так вот этот Ренат как-то в середине апреля принес целый букет подснежников и поставил на учительский стол. А как вошла немка, он подошел к ней и тихо сказал:”С днем рождения вас”. Лицо у Алины Раисовны вдруг заалело, она едва прошептала :”Спасибо”. В течение урока мы любовались то нежными лепестками подснежников, то самой учительницей, казавшейся в это весеннее утро тоже необыкновенным цветком. И как-то все вдруг догадались, что наша юная наставница и сама неравнодушна к Ренату, высокому статному парню, к тому же отличнику, кандидату на золотую медаль; и все решили, хотя об этом никто ничего вслух не сказал, что это справедливо, что наша учительница сделала правильный выбор. И все великодушно разрешили им любить друг друга.

Вскоре эта весть облетела всю школу. Да что школу, всю деревню. Стали судачить. Почему-то эта новость особенно возмутила учительницу химии Фанузу Бадрутдиновну – нашу классную. (Она была уже на пенсии, но продолжала работать.) На уроках она стала как-то незаметно досаждать Ренату, часто делала замечания, вроде таких:”Лучше бы сидел за учебником, чем бегать по лесу в поисках цветов” или “ Вот то-то оно. Видите ли ему охота получить и медаль и в то же время потратить время на какие-то ненужные ухаживания. Не забывай, что ты ученик”.

Вскоре мы узнали, что химичка задевает своими несносными , а иногда прямо-таки неприличными замечаниями и Алину Раисовну. Даже написала ей какое-то письмо угрожающего характера (причем написала латинскими буквами). Это письмо в виде треугольника и нашла Алина Раисовна в своем кармане. Так шептались технички. А они уж знают всю подноготную хоть кого. На то они и технички, чтобы за всеми следить, все подслушивать, обо всем судить.

А потом случилась беда.

В ту неделю наш класс дежурил по школе. В пятницу после уроков мы- я да моя подруга – остались выпускать “Крючок” (так называлась наша школьная сатирическая газета), где должны были критиковаться те недостатки, которые были замечены во время дежурства. Забыла вам сказать, что учились мы в старом деревянном здании (новая школа тогда только строилась). Наша классная комната находилась рядом с учительской, что доставляло нам много неприятностей: чуть зашумишь, уже в учительской слышно. Но и мы не оставались в долгу. Через щель, что была в стене, иногда, прости нас господи, наблюдали учительскую и, конечно, подслушивали то, о чем мы не должны были знать.

Так вот выпускали мы “Крючок”. А там за стеной, в учительской, о чем-то зашумели, загалдели. Мы, конечно, понятное дело, приникли к щели, а там... там кому-то давали нагоняй. Через несколько мгновений мы поняли, что обсуждают нашу Алину Раисовну. Она стояла, другие сидели. Хотя она стояла спиною к нам, и лица ее не было видно, но ее согнувшаяся по-старушечьи спина говорила о том, что на нее навалилось какое-то страшное, грузное чудовище, и что она не в силах справиться с ним. Учителя говорили наперебой:

- Да если она продолжит в том же духе, может при всех и ламбаду станцевать с ним.

- Разве не замечаете, что Ренат стал хуже готовиться к занятиям. Если не прекратить это безобразие, не видать ему медали.

Тут встал директор и начал говорить:

- О-о-о, это уже серьезно! Мы не можем допустить такое. Все знаем, что школу, работу учителей оценивают по результатам олимпиад и по количеству золотых и серебряных медалей.

- Да что мы терпим такое, - тут буквально вскочила со своего места химичка,- это же аморально, это... это называется развращением подростка!

Так продолжали они нападать на стоящую ни жива,ни мертва (так по крайней мере я представила ее состояние) юную учительницу и лить грязь на ее виновато опущенную голову.

На следующий день мы узнали, что Алина Раисовна подала заявление об уходе. Но директор сказал, что по трудовому законодательству она должна работать еще две недели после подачи заявления, и что было бы хорошо, если бы она вообще закончила учебный год, и что вчера они, учителя, немного погорячились, но и их можно понять, ведь в их руках судьбы детей. А загорелся сыр-бор оттого, что на школьной дискотеке Алина Раисовна танцевала с Ренатом вальс (кстати, кроме этой пары никто из нас и не умел вальсировать, так как все увлекаемся только попсой и рэпом), после вечера юноша пошел проводить Алину, а утром он уехал в Казань на шахматный турнир

На другой день – это была суббота- Алина Раисовна в последний раз провела у нас урок. (она наотрез отказалась остаться даже на неделю.)

В субботу после уроков мы расходимся по своим деревням. . Весной, в распутицу, когда нет дорог и в.реках начинается половодье, нас обычно до наших деревень сопровождают классные руководители. Но нашей химичке это не под силу, так как надо перепрыгивать через два оврага, заполненные талыми водами. Следует сказать, что ходим мы напрямик – по полевой тропинке (по ней до нашей деревни только три километра), а шоссейная дорога длиною в десять километров проходит в обход.

Так как у нас последний – пятый урок – провела Алина Раисовна, она и пошла нас – шестерых – провожать. Вот и пошли все семеро. Шагала наша учительница как-то обессиленно, устало. Да и лицо у нее было, как бы это вам объяснить, какое-то отключенное что ли.Она не говорила с нами, а шла молча, низко опустив голову.

Дошли до первого оврага. Это неширокий овраг, можно перепрыгнуть. Но в овраге булькает вода, и немного страшновато. Первой перепрыгнула учительница, а потом мы по одному подбегали к оврагу и с разбегу прыгали на другой берег.

Благополучно миновали и второй овраг (благо, он хотя и широкий но не глубокий – можно перейти в резиновых сапогах). Девочек пятого класса – их было две- Алина Раисовна поочередно перенесла на руках.

Но вот мы уже в деревне. Учительница, попрощавшись с нами, пошла в обратный путь.

А в понедельник мы узнали, что Алина Раисовна тяжело заболела. Оказывается, на обратном пути она не смогла допрыгнуть до противоположного берега глубокого оврага, так как овраг к этому времени заполнился водой (время шло к вечеру, а после полудня, когда солнце особенно припекает, снег быстро тает, и талые воды стремительно наполняют овраги). Ну и вот Алина не смогла допрыгнуть и упала в ледяную бурлящую воду. Ее даже несколько унесло течением. Но потом она заметила какую-то корягу и, зацепившись за нее, смогла противостоять течению и из последних сил выбраться на берег.

От нас до участковой больницы тридцать с лишним километров. Но в распутицу, кроме трактора, не на чем добраться. Ну и вот повезли нашу учительницу во вторник на тракторе К-700. Так как тракторист с вечера был пьян, с похмелья он не решился ехать быстро, вел трактор медленно, да ведь и дороги – то настоящей не было, - рытвины, канавы, глубокие колеи, а вода доходила почти до середины огромных колес.

Доехали только к закату солнца... Но больная уже не нуждалась во врачебной помощи... Унесло нашу учительницу воспаление легких. Ее трепещущая душа покинуло бренное тело и то ли поднялась высоко-высоко – к небесам, чтобы каждую весну, вселившись в жаворонка, заливаться весенней мелодией над очистившимися от снега полями или уплыла с весенними водами, чтобы на следующий год расцвести нежным подснежником.

Рената мы тоже больше не видели в школе. Недавно я узнала, что он сейчас в армии, воюет в Чечне.