Риза Фәхретдинов

1

2

3

4

5

Безгә Ризаэддин Фәхреддин ни өчен кирәк?

Икътисади яктан алга киткән кайсы гына дәүләтне алсак та, анда алгы планга хезмәт тәрбиясенең куелганлыгын күрәбез. Андый тәрбия гаиләдән башлана. «Бу дөньяда адәмнәрнең кыйммәтләре — фәкать үз тырышлыклары белән булганлыгын, һәркем үз эшен үзе күрергә бурычлы икәнлеген балагызга аңлатыгыз, кешегә таянырга вә фәкать бәхет, вә хәер догаларга ышанып торырга өйрәнмәсеннәр, әгәр кыз бала булса — анасы, ир бала булса — атасы дөнья эшләрен һәркайсын бөртекләп өйрәтергә, мөмкин булса берәр һөнәр дә өйрәтергә кирәк, үсеп җиткәндә һәркайсы йорт эшләрен, дөнья көтү юлларын яхшылап өйрәнеп бетәргә тиешләр», — дип яза Р.Фәхреддин.

Тәрбиянең иске методларын кулланырга ярамый, яңалары әле тумаган. Радио, телевидение тәүлек әйләнәсенә көнбатышча яшәү үрнәген тукый. Анда — үтереш, талау, секс, наркотиклар куллану, мәгънәсез яшәү үрнәкләре. безнең мәктәпләрдә хезмәт тәрбиясенең, аның мөһимлегеннән баш тарттылар. Мәгарифнең яңа министры Э. Днепров: «мәктәптә бала уку белән генә шөгыльләнергә тиеш, аннары гына хезмәт» — дип сөрән салды. Моның гамәли нәтиҗәсе булып авыл җирендә укучыларның производство бригадаларын төзү, шәһәр мәктәпләрендә хезмәт һәм ял лагерьлары ачу, студентларның төзелеш отрядларын оештыру кебек чаралар законга сыймый торган күренеш итеп каралды. Нәтиҗәдә аксөякләр буыны үсеп чыкты. Хәзер инде зур төзелешләргә эшче көчен Төркиядән һәм бәйсез дәүләтләр союзына кергән республикалардан яллый башладык.Ўәмгыять алкоголизм белән авырый башлады, накотиклар куллану, тәмәке тарту аеруча яшьләр, мәктәп балалары арасында массовый төс алды. Ил тулысы белән алганда әхлакый күчәреннән ычкынып, әхлаксызлык упкынына тәгәрәде. Менә моны дәлилләүче кайбер мәгълүматлар: Профессор Р.Шәкүров раславынча, Русия халкының 80% алкоголизм белән авырый, шуның 90% ирләр, 64 % (кайбер регионнарда) хатын-кызлар тәшкил итә. 52 миллион кеше йөрәк, кан басымы күтәрелү авыруларыннан җәфа чигә, шул сәбәпле ел саен 1 млн. 200 мең кеше дөньядан китә. Илдә үлүчеләр саны туучылардан күпкә арта, 2,5% бала гына сау-сәламәт булып туа. Єсмерләр арасында үз-үзенә кул салу буенча Русия Европада беренче урында тора, 10 мең егет армия хезмәтенә барудан качып йөри, никахка керүчеләр белән аерылышучылар саны бертигез дәрәҗәдә. Ирләрнең гомер озынлыгы ил буенча алганда 58 яшь, бу өлкәдә дөньяда 115 нче урында торабыз. 3 млн бала караучысыз калган, сукбай хәлендә, шуларның 2 миллионы укымый (аларның 95% ының әти-әнисе бар). Бу уңайдан Ризаэддин Фәхреддингә мөрәҗәгать итү урынлы булыр: «Дөрестән дә, дөнья — бәла вә каза, һәртөрле мәшәкать, кайгы вә хәсрәт мәйданы. Адәм баласының гомере монда күбесенчә авыру белән, ризык вә кирәк әйберләр артыннан йөрү вә йөгерү белән үтә. Арада булган рәхәт заманнар йоклаганда төш күргән сыман үтә дә китә.

Бөтен хәле вә тарихы шушы рәвештә булган урынга кешенең фикере, күңелле тукталу вә шуңа канәгатьләнү ихтималы юк, һич юк.

Адәм баласының кыска гына гомере вә санаулы көннәре шушындый вакыйгалар белән уралу, һәртөрле мәшәкатьләр белән чолгану сәбәбеннән берәр төрле юаныч табуга мохтаҗ булуы табигый». Бу хакта соңлабрак булса да В.В.Путин әйтәчәк: «Тәрбия эшендә барлыкка килгән бушлыкны тутырырга үз вакытында без бернинди дә система тәкъдим итә алмадык, бу бик зур хата иде. Бу барлыкка килгән бушлыкны традицион диннәр генә яулап алырга тиеш иде. Кызганыч, бүгенгә хәтле бу мәсьәләгә без игътибарсыз булдык. Диннең дәрәҗәсен күтәрергә безгә бик вакыт җитте инде».

Татарстан җирлегенә күчереп, бу фикерне президент М.Ш.Шәймиев болай аңлатты: «Руссия территориясендә Ислам дине тарала башлаганннан соң узган 1400 ел дәверендә мөселман халыклары гаять бай рухи мирас тупладылар. Безнең бурыч — аны барлык халыкның казанышы итү һәм аның нигезендә өченче меңъеллыкта яшәргә лаеклы буыннар тәрбияләү».

Мин югарыда телгә алынган дәүләт җитәкчеләренең фикерләре белән бар кешене дә дингә керергә, Аллаһка ышанырга өндәмим. Бу — һәркемнең воҗдан эше. Әмма кешелек тудырган кыйммәтләрнең нигезе диннән икәнлеген кемнәр генә инкарь итә алыр икән? Бухакта Ризаэддин Фәхреддин менә нәрсәләр яза:

«Адәм баласына үзенең кем икәнлеген, кайдан килеп кайда барачагын, ни өчен яратылып вә дөньяда торуын, бу дөньяда гомер сөргән вакытында йөрергә тиешле булган юлын, үзе өчен нәрсәләр зарарлы вә нинди нәрсәләр файдалы икәнлеген белдерә торган бердәнбер корал— диндер... Кешелек җәмгыятендә гаделсезлек, кыерсыту, изү, золым, азгынлык, үтерүләр бетсен өчен бердәнбер чара — әдәп-әхлакне ныгыту».

Моннан чыгып, бөек галим әхлакны дини-әхлак кануннарына һәм дөньяви әхлак-сагыш (кагыйдәләргә) бүлә. Беренчесе — мәңгелек канун, икенчесе — үзгәртеп торыр, камилләшә барыр кагыйдәләр. Р.Фәхреддин аңлавымча, дин адәмне әхлакый яктан да сафландыра, әхлакый адәм җәмгыятьне яхшы якка үзгәртергә хезмәт итә. «Ислам дине — балаларны яхшыга өйрәтү дине», — дип раслый ул. Озын сүзнең кыскасы шул — динсезлекнең азагы наданнарның җәмгыятьләре таралу һәм мәдәният бетү, хокук һәм хөррият булмау. «Динсезлек — кешелек өчен һәлакәт ул», —ди галим.

Югарыда китерелгән өзекләрне укыйсың да Р.Фәхреддиннең кешеләр язмышын алдан күрә белү сәләтенә сокланмыйча булдыра алмыйсың.

Чынбарлык шуны таләп итә: гаиләне дөньяви әхлакый кагыйдәләргә кормый торып, без җәмгыять үсешенең бер генә өлкәсендә дә уңышка ирешә алмаячакбыз. Моңа үрнәк— цивилизациягә ирешкән илләр. Миллионлаган балаларны укудан, хезмәттән, иң мөһиме — ата-ана назыннан аерып,аларның язмышын наркомания, алкоголизм, тәмәке сөременә төреп, кемнәрне бәхетле итәргә җыянабыз соң без? Бүгенге 10-12 яшьлекләр 5-6 елдан коеп куйган җинаятьчеләр армиясен тулыландырмаячак дип кем генә бүген әйтә алыр икән?

«Труд» газетасының «Труд в Татарстане» кушымтасы 2005 ел, 10-17 февральдә басылган санында «Ташланган балалар» дигән язманы җан өшетми генә укып булмый. Анда түбәндәге юллар бар: «Ел саен Татарстанда мең ярым бала ташлап калдырыла. Бу һәр биш баланың ата-анасы үз баласыннан баш тарта дигән сүз. Ил күләмендә алганда һәр көнне дүрт бала ташлап калдырыла. Ана — күкеләрнең яшьләре һәм контингентлары төрлечә. Болар — 12-13 яшьлек кызлар. Аларны балаларыннан баш тартырга иң элек үз аналары ышандырган. Соңгылары исә тәмам өлгереп җиткән хатыннар, матди һәм мораль сәбәпләр буенча бала гаилә өстенә авыр йөк, мәшәкать. Күпчелек очракта балаларын ташлаучылар балалы йортта үскән ата-аналар.

Республикада балаларны карауга алырга теләүчеләр йөзәрләгән. Андыйлар әллә ни таләпчән түгелләр: бала бары тик сәламәт булсын. Күпләр — физик яктан сәламәт, әмма үз вакытында тиешле карау һәм туклану булмау сәбәпле аң үсешендә яшьтәшләреннән күпкә калышалар. Карауга алырга теләүче ата-аналар алкоголик, наркомания һәм сифилис белән авырганнардан туган балалардан катгый баш тарталар. Андый бәләкәчләр казнаныкы булып калалар һәм тиз өлегрәләр».

Статистика буенча, приютлардан киткән мең ятим үз-үзенә кул сала, һәр бишенче бала җинаять ясый, һәр өченче бомжга әйләнә. Ул бала шуның өчен дөньяга килмәде икән?

Ризаэддин Фәхреддин яшәгән дәвердә югарыда сөйләнгән хәлләр булдымы икән, әйтүе кыен. Булган очракта да мөселманнар арасында түгелдер. Бер сүз белән әйткәндә, мөселман өчен гаилә нигезе бернинди көч белән дә какшата, җимерә алмаслык крепость ул. Андый крепостьның ныклаган дин тота. «Кемнең өч кыз баласы булып, әгәр ул аларга карата түземле,сабыр булып, аларга хәзинәсендә булганны ашатса, эчертсә һәм киендерсә, шул кызлар аңа кыямәт көнендә уттан пәрдә булачак» диелә Пәйгамбәребез хәдисендә. икенче хәдистә кыз баланың киявеннән аерылып кайткан очракта да ата кешенең аңа карата мәрхәмәтле булып калуын яклый.

Бөек галим гаиләдәге бәхетсезлекләрнең сәбәпләрен хатын-кыздан эзли. «Яхшы тереклек — гүзәл холык иясе хатынннан башка булмас. Дөньяның бәхетсезләре — тәрбияле хатын белән тәрбияле баладан мәхрүм булган затлардыр. Адәм балаларының бәхетләре — хатыннар кулында...»

Мондый очракта табигый шундый сорау туа: андый, галим әйткәнчә, гүзәл холыклы хатыннарны кайдан табарга соң? — Гаиләдән, мәктәптән.

Бөек рус педагогы К.Д.Ушинский шундый зирәк фикер язып калдырган. «Ата-аналар балаларын тәрбияләүдә нинди генә табигый сәләткә ия булсалар да, аз гына булса да педагогик белемгә ия булмыйча куйган максатларына ирешә алмаячаклар».

Гомере буе яңалыкка омтылган иҗат иткән Р.Фәхреддинның К.Д.Ушинский хезмәтләрен белүенә бер генә шигем дә юк. Ўәмгыятьтәге бозыклык сәбәпләрен халык наданлыгыннан күргән галим 20 йөз башында үз алдына гаять зур һәм авыр бурыч ала — ата-анага, балаларга, шәкертләргә, мөгаллимнәргә һәм бар өлкәннәргә багышлап аерым-аерым әхлакый тәрбия китаплары яза башларга. Аларны ул һәр гаиләдә, мәктәп-мәдрәсәләрдә кулланыла торган укыту-методик әсбап дәрәҗәсендә күз алдына китергән һәм һәр мөселманның өстәл китабына әверелдерү максатын куйган. Академик Гайса Хөсәенов фикеренчә, аларны әхлак гыйлеме сабаклары дип атап булыр иде.

Шул максат белән Риза казый, җиң сызганып, эшкә тотына. Һәм 1898 елда бер-бер артлы өч китабы — «Тәрбияле ана», «Тәрбияле ата», «Тәрбияле бала», соңрак «гаилә» (1902) басылып чыга.

Ата-ана гомер буе баласын укытырга, кеше арасында кеше итәргә омтылып яши. Моның өчен бер нәрсәсен дә кызганмый — бар җыйганы бала өчен. Күпчелек гаиләләрдә, кызганычка каршы, бер нәрсә онытыла. Бу хакта Ризаэддин Фәхреддиннән дә төгәлрәк һәм ачыграк итеп әйтеп булырмы икән? «Балаларыгыз өчен мал җыеп та, тәрбияләрен ташламагыз, бәлки малны аларның тәрбияләре юлына сарыф итегез...» Шушы урында бүленеп, галимнең киңәшен бүгенге чынбарлыкка күчереп карыйк. Күп кенә гаиләләр еллар дәвамында бер генә китап та сатып алмыйлар, бер генә газета-журналга да язылмыйлар. Сорасаң — җавап бер: акча юк, ә көн саен берничә баллон сыра чүмерү гадәткә кергән, аңа акча табыла. Кызганычка каршы, бу афәт чир илгә таралган. Ўәмәгатьчелек фикерен өйрәнү үзәге мәгълүматларына караганда, Русиядәге халыкның 50% артыгы китап алмый, шуның 3/1 енең гаиләсендә китапның «духы» да юк, 37% бернәрсә белән дә кызыксынмый.

Кабат Р.Фәхреддин фикерләрен итәм: «Бетми торган мирас гүзәл тәрбия икәнен белегез. Дөрес тәрбия булмавы соңында балалар өчен дөнья тулы алтын калса да — файдасы юктыр, бәлки тәрбиясезлекләре — бер бәхетсезлекләр вә аның өстенә калган алтыннары икенче бәхетсезлек булыр».

Бүгенге заман яшьләре өчен иң зур бәхетсезлекләрнең беренчесе һәм соңгысы алкоголизм, наркомания һәм тәмәке колына әверелү. Болардан азат булуның бер генә юлы бар: гаилә корырга уйлаган һәр пар шушы афәтләрдән баш тартырга уйлаган очракта гына алар бер-берсен бәхетле итә ала. «Гаилә» хезмәтендә бөек галим һәр ата, һәр ананың, ир һәм хатынның нәрсә өчен җаваплы булу кагыйдәләрен тудырган. Һәр яшь пар боларны ЗАГС бүлегенә барганчы түгел, бәлки мәктәп партасы артында утырганда ук тапкырлау таблицасы кебек җанына сеңдереп калсын иде. Шунсыз аларның бәхете өченче бәхетсезлекне — тәрбиясез баланы дөньяга тудыруга гына сәбәп булачак. Монысы инде яшәүнең иң ачысы, иң газаплысы. Ата һәм ана өчен гомер буе моннан да авыр җәзаның булуы мөмкин түгелдер.

Һәр баланы гаилә тормышына кече яшьтән үк хәзерли башларга кирәк. Уйлап карыйк әле: баланы югары уку йортларына кертү өчен нәрсәләр генә эшләмибез, һич арттыру түгел — җинаять юлына керүдән дә тартынмыйбыз, «Укысын, кеше булсын!» дибез.

Ә бит төптәнрәк уйласак гаиләдә бәхетен тапиаган кеше нинди генә карьерага ирешсә дә, яшәүдә җан тынычлыгы таба аламы икән? Без, өлкәннәр, моның сәбәпләрен бөтен тулылыгы белән үзләштереп бетермәслек тә, гаиләләр таркалуның төп сәбәпләренең берсе булганлыгына һич тә шикләнмибез.

«Тәрбия нәрсә ул?» дигән сорауга, Р.Фәхреддин гадәттә бер сүз белән генә җавап бирергә яраткан: «Шәхси үрнәк». Әлегә кадәр нәшер ителгән әдәбиятта Р.Фәхреддиннең шәхес буларак гаилә тормышындагы урыны яктыртылмаган диярлек.

Әгәр Р.Фәхреддин үзе югары әхлаклы, сүзендә торучан, бар кешеләргә дә мәрхәмәтле, шәфкатьле, кешелекле, намуслы карамаса, әгәр дә аның гомер юлдашы Нурҗамалбанат ирен ярты сүздән аңлый торган гүзәл холыклы зат булмаса, Түбән Чыршылы мулласы 10-15 елэчендә бөтен дөньяны шаккаттырырлык әсәрләр һәм хезмәтләр тудыра алыр иде микән? Әйтелгәннәремне күәтләү йөзеннән галим кызларының берсе Әсма Шәриф истәлекләренә колак салыйк: «Безнең барлык гаилә без гомер буенча бер-беребезгә мәхәббәт белән тату яшәде», — дип яза үзенең истәлекләрендә галимнең кызы Әсма Шәриф, — гаиләбездә һичбер вакыт каты сүз булмады, без алты бала бер-беребезне бөтен гомер буенча яратып, саклап гомер иттек. Озак хат килмәсә, борчыла идек, сагынышып очраша идек.

Әткәй белән әнкәй үзләренең бергә үткән озын гомерләрендә (1885-1936) чын мәгънәсе белән бик бәхетле булдылар. Алар бер-берсенә холыклары белән тиң килгән кешеләр иде. Бер-берсенә мәхәббәт, ихтирам, татулык, бердәмлек белән яшәделәр.

Әнкәебез («Нурҗамал абыстай») йомшак күңелле, ачык йөзле, сабыр холыклы, кешегә ягымлы булуы белән аны белгән һәр кешедә үзе турында яхшы истәлек калдырды. Ул әткәйнең нинди кеше, нинди гыйлем иясе икәнен чын мәгънәсе белән аңлый алган. Әткәйнең эшенә лаеклы тормыш тәрбиясе кора алган. Алар арасында бервакытта да караңгы чырай, ризасызлык булмады. Тормышның төрле вакытлары булды, авыр чакларында бергә кайгырдылар, шатлыклары уртак булды. Әнкәй эшкә җитез, аш-суга бик тә уңган иде. Балалар күп булганга халидә белән торса да, өйдә үзе хуҗа иде. Әткәй янына килгән һәрбер кешегә гадәт буенча эш бүлмәсенә ясалган чәй, бал, варенье, камыр ашы поднос белән кертелә иде. Әнкәйнең искиткеч уңган, тәмле чәкчәген ашаган кешеләр заманында аз булмагандыр. Төскә-биткә чибәр булганга, аны туганнары «Сылу абыстай» дип атаганнар.

Әткәй сабыр холыклы, йомшак табигатьле кеше иде. Һичбер вакытта каты сүз белән кешенең хәтерен калдыра торган булмады. Кем белән генә сөйләшкәндә дә кадерле гадәте бар иде: сөйләшкән кешенең сүзен сабырлык белән азагына кадәр бүлмичә тыңлап тора да, сүз беткәч, үзенең сүзен, җавабын, фикерен сөйли иде. Сөйләгәндә, гадәтенчә, бик төзек, конкрет сөйли иде, мәгънәсез сүзләр катнаштырмый иде. Єзе белгән, үзен хаклы итеп тапкан чакта үзенең фикерен, риза булмаганын һәркемгә ачыктан-ачык әйтә торган, батыр йөрәкле, урыкмас кеше иде. Һәрвакытта очрашкан, аралашкан кешеләр белән инсафлы мөнәсәбәттә була иде. Һичбер кешене кимсетеп карамады. Балаларын һичбер вакыт кимсетеп ачуланмады. Тәрбия бирә торган сүзләрен җитди рәвештә, кыска, аңлаешлы итеп әйтә иде. Без әткәйне бик ярата, ихтирам итә идек, аның белән сөйләшкәндә аңарга «Сез» дип әйтә идек. Кайдан килгәндер, бәлки, кечкенә чактан әнкәй шулай өйрәткәндер. Берәр вакыт эч пошыргыч эш булса, «һай-һай» дип яратмаганын белдерә иде. Без үсеп җитәкч, безнең сөйләгән сүзләрне илтифат белән тыңлап тора иде.

Безнең гаиләдә үзара талашу, ызгышу, каты сүз белән сөйләшү һичбер вакытта да булмады. Начар сүзләрне без ишетмәдек, сөйләмәдек».

Ризаэддин Фәхреддиннең бала тәрбияләү, гаилә ныклыгына һәм бәхетенә ирешү, үзеңне җәмгыятьтә тоту кагыйдәләренең, нәсыйхәтләренең үтемле, тормышчан булуының төп сере, минемчә, аларның дин белән бәйләп аңлатуында. Ул дин тарихын бөтен нечкәлекләре белән өйрәнгән галим буларак, аның кануннарына җаны-тәне белән үзе ышанган һәм меңәрләгән шәхесләрнең тормышына диннең бары уңай тәэсир ясаганлыгын өйрәнеп, шул бай тәҗрибәне милләтенә җиткерү максатын куйган. Уйласаң — уелып китәрсең! Революциягә кадәр 30 елдәвамында һәр ел саен диярлек 4-5 китап чыгарып торган галимгә кинәт кенә бу эштән ваз кичәргә кушалар — китапларын бастырырга рөхсәт бирмиләр. Бу 19 ел — ул үлгәнчегә кадәр дәвам итә. Ләкин Ризаэддтин төшенкелеккә бирелми. сер түгел, андый вакытлары да булган, әмма сынмаган. Сәбәбе — ул үзе эшләгән эшнең киләчәк буын өчен никадәрле мөһимлеген аңлаган.

Әйе, хәзер инде тарих, вакыт Р. Фәхреддиннең кемлеген, һәм ул башкарган эшнең гасырлар дәвамында өйрәнергә кирәклеген ачык исбат итте.

Ислам диненә шикләнеп, аннан куркып караучыларга бөек галим болай дип язган: «Дин кешелек җәмгыяте барлыкка килеп яши башлаганнан алып, Әдәп, Әхлак, Шәфкать, Мәрәүвәт, Изгелек, Итәгатьлелек, Кешелеклелек, Намус, Сафлык, Пакълек, Гаделлек, Яхшылык һәм башка бик күп күркәм төшенчәләрне эченә алган һәм бозык эшләрдән тыелып, яхшы эшләр генә эшләргә өндәгән кануннар тупланмасы һәм тәртип, Тәрбия һәм Әхлакның нигезе, гаиләдә тәртип сакчысы, торышның төзек, гомерлек бәрәкәтле вә файдалы узуына сәбәп».

Игътибар итегез: бу билгеләмә балалар бакчаларыннан алып югары уку йортларына кадәр кеше тәрбияләүнең бер бөтен фәнни институт әзерләгән тәрбия программасының төп бүлекләрен эченә ала түгелме? Сорау бәхәссез булган кебек, җавабы да бәхәссез.

Ризаэддин Фәхреддин «Терек вакытта макталу — үлү вә онытылу» дип язса да, замандашлары — бөек зыялылар аңа бик зур бәя биргәннәр.Єткән каләм иясе, әче телле Шәехзадә Бабич аның олуглылыгына болай дип мәдхия җырлаган.

«Риза хәзрәт, сиңа әйтәм, син мөхтәрәм, дип әйтәм. Бер җиреңне тешләр идем, ил ышанмас, дип әйтәм». Мифтахетдин Акмулла аны «Хөрмәтле Ризаэддин — бер камил зат» дип олылаган. Зәки Вәлиди аңа «Татарларның бөек галиме» дигән бәя биргән.

Әйе, без Р.Фәхреддинне үзе язганча, үлгәннән соң да мактыйбыз һәм сагынабыз. Бу, галим үзе язганча, «терек булу» ны аңлата.

Вил Казыйханов

Мәдәни тормышыбыз тарихында «Асар»ның урыны

Соңрак чорларда исә, дәүләтчелек бетерелү, ягъни халыкның этник-ад-министратив оешканлыгы, икътисадын һәм мәдәни бердәмлеге җимерелү, шул рәвешчә авыр иҗтимагый һәм сәяси, рухи вә идеологик кысуларга тару нәтиҗәсендә, андый әсәрләр тудырылуга зарур булган шартлар— ихтыяҗ һәм мөмкинлек бөтенләй диярлек калмаган иде. Кешеләрнең үз тарихларына карата булган мөнәсәбәте шуңа күрә риваятьләр, мификлаша язган хатирәләр, нәсел-нәсәб истәлекләре, ягъни шәҗәрәләр, ниһаять, җыр-дастаннар нигезенә салынган аерым өзек сюжетлар рәвешендә гәүдәләнергә мәҗбүр ителгән иде.

Бары соңгы дәверләрдә генә, яңа социаль катламнар үсеп чыгу (эшлекле буржуазия сыйныфы барлыкка килү, милли капитал туплану), беркадәре дини-рухи яңарыш омтылышлары барлыкка килү, шулар тәэсирендә милли аң — бер милләт, бер халык аңы формалашу нәтиҗәсендә татарча тарихи фикер яңадан җанланып, махсус «жанр» рәвешендә мәйданга чыга башлаган иде.

Мәдәни Хәятыбыздагы, бәхәссез, олы шәхесләрнең берсе — бөек фикер иясе, дин һәм җәмәгать эшлеклесе, әдип вә педагог, журналист һәм мөхәррир, гаҗәп киң колачлы тарихчы галим Ризаэддин Фәхретдиннең (1859—1936) «Асар» исемле фундаменталь био-библиографик хезмәте менә шул яңа дәвер тарихи фикеребезнең иң күренекле истәлекләреннән берседер.

«Асар»ның гыйльми хезмәт буларак кыйммәтен, тарихи чыганак буларак әһәмиятен, андагы күпкырлы материалларның бирелү үзенчәлеген төрле яклап аңлар һәм алардан нәтиҗәле рәвештә файдаланыр өчен аның жанр сыйфатына һәм гомумән Шәрык дөньясында туган, күп гасырлар хөкем сөргән мондый био-библиографик тарихи жанрның «елга башына» мөрәҗәгать итү, аның бездәге традициясенә дә кыскача тукталып узу зарур булса кирәк.

Мәгълүм булганча, IX—X йөзләрдә, ягъни Якын һәм Урта Шәрыкта Ислам дине киң таралып, Гарәп хәлифәлеге колач җәйгән чорларда, гарәпчә язма традиция, җөмләдән, тарих һәм география белемнәре буенча булган әдәбият та тәмам формалашып, үз йөзен таба. Соңгырак гасырларда исә бу традиция гомумән һәм бу төр әдәбият бигрәк тә зур казанышларга ирешә. Гарәпчә тарих белеменең бер мөһим тармагын персоналияләр — күренекле шәхесләрнең (дин вә дәүләт әһелләренең, галим-голәма һәм әдипләрнең) тормыш юлларын, эшчәнлекләре белән мирасларын яктырта торган махсус әсәрләр, ягъни тәрҗемәи хәлләр тәшкил итә.

Әле генә күрсәтелгән гасырларда һәм алардан соңгы чорларда иҗат иткән галимнәрне, гарәп телендә язылган андый хезмәтләрне дистәләп-дистәләп санарга мөмкин. Шулар арасында иң характерлы һәм атаклыларының берсе сыйфатында, гадәттә, Әбү Фазыл Шиһабеддин Әхмәд бине Гали Ибне Хәҗҗәр әл-Гаскаланиның (1372—1449) хезмәтен күрсәтәләр. Аның «Әд-Дөррел-Кяминә фи агъян әл-къәрн әс-сәминә» (ягъни «Сигезенче гасырның күренекле кешеләре турында яшерен энҗеләр») дип аталган зур күләмле әсәрен һиҗри белән VIII йөздә (1300—1397) мөселман илләрендә яшәгән, үлгән күренекле шәхесләргә багышланган био-библиографик энциклопедия дип атарга мөмкин.

Шуны да әйтергә кирәк, Ибне Хәҗҗәрнең бу фундаменталь хезмәтендәһәм аның «Зәйл...» дигән, «Дөррел-Кяминә»не дәвам иткән «Өстәмә»сендә без гарәпчә биографик әдәбият жанрының тәмам оешып җиткән төп сыйфатларыннан берсен — мәгълүматларны тәрҗемәи хәл иясенең вафат вакыты буенча урнаштырылу алымын күрәбез. Ягъни биографияләренең урыннарын билгеләүдә исем һәм фамилияләрне (бу очракта дөресрәге: тәхәллүс, нисбә яки ләкъәбләрне) алфавит тәртибендә түгел, бәлки кеше гомеренең соңгы чиге (эшчәнлекнең тәмамлануы) буенча тәртипкә салуны, димәк, иң эзлекле хронология принцибы кулланылуын күрәбез. Мондый алым исә тарихи эзлеклелекне төгәлрәк күзалларга ярдәм иткән. Гарәпчә биографик әдәбиятта барлыкка килгән мондый ысул мөселман халыклары, җөмләдән, татарлар тарафыннан да кагыйдә рәвешендә кабул ителгән иде. Бездә, мәсәлән, мондый кагыйдәдән үзенең «Вафийәт әл-әслаф вә тәхийәт әл-әхлаф» исемле фундаменталь хезмәтендә Шиһабетдин Мәрҗани хәзрәтләре (1818—1889) актив файдаланган. Икенче зур мисал сыйфатында Ризаэддин Фәхретдин каләменнән чыккан «Асар»ны атарга мөмкин.

Дөрес, әле аталган татар галимнәренең хезмәтләре һәм гарәпчә классик биографик әсәрләр арасындагы уртаклык бер хронология алымының охшашлыгы белән генә чикләнми, әлбәттә. Төп уртаклык биография объектының туганнан алып үлгәнгә кадәрге тормыш юлын, эшчәнлеген, аның үз шәхесен генә тасвирлау белән чикләнмичә, ул яшәгән, гамәл иткән шартлар һәм даирәне дә мөмкин кадәр тулы һәм әтрафлы итеп яктыртуда чагыла. Тулы биографиядә тәрҗемәи хәл иясенең нәсел-нәсәбе, ата-анасы, гаиләсе, барлык балалары, алар аркылы кемнәр белән туганлашуы, белем алган чайтагы остазлары, укыган мәдрәсәләре, өйрәнгән китаплары, үз шәкертләре, тоткан дәрәҗә һәм кылган эшләре, шулай ук иярчен яки фикердәшләре, сафташлары, шәхси дошманнары белән көндәшләре, эшчәнлек һәм холкының өстенлекләре белән кимчелекләре хакындагы, ниһаять, вафат булгач кемнәр җеназа укып, кайда күмүләренә кадәрге мәгълүматлар китерелә.

Табигый ки, биографиянең үзәгендә мәрхүмнең иң әһәмиятле эшләре күрсәтелеп, әгәр ул каләм әһеле булган булса, язган әсәрләренең исемлеге, кайберләреннән өзекләр китерелә һәм ул язган яки аңар күндерелгән хатларның вә башка документларның, текстлары да урнаштырыла.

Дөрес, язылган тәрҗемәи хәлнең тулылык, объективлык һәм аныклылык сыйфаты җыелган мәгълүматларның байлыгы белән генә чикләнмәгән. Аны язучы авторның белем һәм эрудициясе, материалларны җЬио һәм эшкәртү осталыгы, документ төрләренең әһәмият вә кыйммәтләрен аңлый алу, бәяли белүе, ниһаять, шуларның иң мөһимнәрен сайлаудагы маһирлыгы да зур роль уйнаган.

Шуны да искәртү зарур. Тарих өлкәсендәге бөтен эшчәнлегеннән күренгәнчә, Ризаэддин хәзрәт Шәрык дөньясындагы мәгълүм галимнәрнеяхшы белгән һәм аларның хезмәтләрен җентекләп өйрәнгән икән. Үз оппонентлары белән бәхәсләшкәндә ул бер Ибне Хәҗҗәр белән генә чикләнмичә, әт-Табари, әз-Зәһәби, Ибне әл-Асир, Ибне Хәлдун, әл-Фәраби, Би-руни фикерләренә дә таянып хөкем чыгара.

Шәрык дөньясында барлыкка килгән, күп гасырлар дәвамында эшкәртелгән, үстерелгән, бәхәссез дәрәҗәдә камиллеккә ирешкән биография жанрының казанышларын, барлык нечкәлекләрен үзләштерә алган Риза казый Фәхретдин теге яки бу тәрҗемәи хәлне өйрәнгән, тасвирлаган чакта, әле күрсәтелгән таләпләрнең һәммәсен дә күз уңында тотарга тырышкан. Бер урында ул үзенең биография язу принципларын, образлы итеп, болайрак аңлата. Мин, ди, ялгыз «агачны» тасвирлау белән чикләнмичә, аның тирәсендәге башка «агачларны» да исәпкә алырга, ягъни объектны бөтен әйләнә-тирәсе, даирәсе белән күрсәтергә тырыштым, ди. Димәк, Р.Фәхретдиннең мондый эш алымында аның методологик принциплары да чагылыш тапкан иде. Галимнең аерым шәхесләр биографиясенә багышланган зур күләмле әсәрләреннән Ибне Рөшед, әл-Гарәби, Имам Газали, Әхмәд бай һәм Ибне Тәймиягә багышланган китапларында, «Шура» журналында басылган зур күләмле мәкаләләрендә, ниһаять, «Асар»да урын алган биографияләрнең күпчелегендә дә аның шушы принципларга тугрылыклы булып калырга тырышуы күзәтелә.

Әлбәттә, «Асар»да яктыртылган тәрҗемәи хәлләрнең һәммәсе дә тулылык һәм төгәллек җәһәтеннән бер дәрәҗәдә түгелләр. Тәфсилле мәкалә-очерклар белән янәшәдә кыскача белешмәләр дә җитәрлек. Бары исемнәр белән үлгән ел тарихы гына теркәлгән очерклар да аз түгел. Һәм бу аңлаешлы: теге яки бу биографиягә караган материалларның автор кулына килеп керү микъдарлары да төрлечә булып, бер дәрәҗәдә, бер күләмдә саклана алмаганлыгы да табигый. Ягъни бу тәрҗемәи хәлләр автор хыялы җимешләре түгел, ә бәлки реаль мәгълүматларның чагылышы икәнлеге дә бәхәссез. Димәк, югарыда куелган «таләпләрдә» сүз мөмкинлек хакында гына түгел, бәлки «шулай кирәк »лелек — идеал турында барды.

«Асар»ны эшләгән чакта Риза казый ихтыярында булган мөмкинлек мәсьәләсе, минемчә, кыскача булса да, махсус яктыртуны сорый.Мәгълүм булганча, 1890 елда Диния нәзарәтенә казый итеп билгеләнгән, 1891 елдан алып Уфада яши башлаган Риза Фәхретдин тормышында зур борылыш барлыкка килә. Нәзарәттәге казыйлык эше аңар өлкән дәрәҗә, чагыштырмача мулрак тормыш шартларын гына түгел, бәлки гыйльми юнәлештә дә киң мөмкинлекләр тудырган иде. Чөнки еллар буена анда җыела килгән, тәртипсез рәвештә өелеп ята биргән басма һәм язма китапларны карый-карый, укый-укый тәптипкә салу, авыл шартларында төшкә дә керми торган төрле телләрдәге газета-журналлар белән иркенләп танышу күктән өмет иткәнне җирдән табуга тиң иде.

Риза казыйга шулай ук Нәзарәттә йөз ел дәвамында барлыкка килгән бай архивны җентекләп өйрәнү, тәртипкә салу эше насыйп була. Очраган һәр кызыклы документтан үзенә күчермәләр ала бара ул. Ә Нәзарәт архивы гаҗәп бай булып чыга. Халыклар төрмәсе дип аталган Русия шартларында бернинди дөньяви оешмалары, идарәләре булмаган, була алмаган мөселманнар өчен Диния нәзарәте социаль-иҗтимагый тормышны да, мәктәп-мәгариф эшләрен дә әзме-күпме дәрәҗәдә тәртипкә салуга өлеш керткән, алар белән хәл кадәри идарә итү буенча да эш күрсәткән идарә иде. Шуңа күрә йөз ел дәвамында анда җыелган бихисап кәгазьләр арасында тормышыбызның төрле якларын яктырткан беренче кул документлар — асыл чыганаклар гаҗәп күп булган.

Бай китапханә хәзинәлегендә актарыну, төрле документлардан күчермәләр алу иртә-кичен дә, ял һәм бәйрәм көннәрендә дә дәвам итә. Эшчәнлеген дини публицист, иске мәдрәсә педагогы сыйфатында башлап җибәргән Риза казый әлеге китаплар, әлеге бихисап оригинал документлар тәэсирендә тарихчылык ягына борыла. Дини иманына дөньяви ышанычлары да кушылу аны үзе өчен махсус тарихи маузуг — тема сайлауга китерә. Яшьли алган тәгълим-тәрбиясе, тырышып җыйган аң-белеме аңар теманы да ачыкларга ярдәм итә. Тарихи юнәлеш буенча аны ул болайрак билгели (телен гадиләштереп бирәм): «Үз мәмләкәтебездә булган Ислам галимнәренең тәрҗемәи хәлләре, туу вә вафат тарихлары һәм башка әхвальләре...» Китап исеме астына аңлатма рәвешендә язылган бу сүзләргә соңрак, «галимнәрдән» соң, «вә мәшһүр кемсәләр» дигән өстәмә дә кертелгән.

Күп томлы китап булыр, дип уйланылган бу яңа хезмәтенә Р.Фәхретдин «Асар» дигән тирән мәгънәле исем бирә. Гәрчә бу сүз безгә яхшы таныш «әсәр» белән бер тамырдан булып, аның күплек саны формасына беркадәре охшап китсә дә, Р.Фәхретдингә, ягъни нәкъ бу очракта ул сүз «Эзләр, билгеләр, истәлекләр, калдыклар» дигән мәгънәдә кулланылган. (Асаре гатика — археологик, археографик истәлекләр, калдыклар һ.б.) Шуңа күрә аны татарча һәм башкортчада «әсәр» яки «әсәрләр» дип аңлау һич тә дөрес түгел.

Хезмәт, Риза казый уйлавынча, җилдләрдән — томнардан, томнар исә үз нәүбәтендә аерым басыла торган «җөзьэ»ләрдән — өлеш яки кисәкләрдән торырга тиеш була. Беренче томның беренче өлеше 1900 елда Казан университеты басмаханәсендә дөнья күрә. Бу томга караган башка җиде кисәге 1901-1904 еллар арасында Оренбургта нәшер ителә. Җиде кисәктән торган икенче җилд исә 1904—1909 еллар арасында шулай ук Оренбургтагы татар нәшриятларында дөньяга чыга.

Югарыда бер әйтелгәнчә, шәхесләр хакындагы биографик материаллар «Асар»да хронологик тәртип буенча урнаштырылган. Беренче җилднеңберенче кисәгенең шактый өлешендә, Әхмәд Ибне Фазланнан башлап, Болгар дәүләте, Жучи Олысы (Алтын Урда) һәм Казан ханлыгы дәверләреннән исемнәре сакланып калган кешеләр хакындагы кыска-кыска мәгълүматлар бирелгән.

Борынгы чорга караган материалларның болай шактый «сыек» булуы, мәкаләбез башында махсус күрсәтелгәнчә, шул заманнарга мөнәсәбәтле чыганакларның гаять аз саклануына бәйле. Хезмәтнең бу өлешендәге кыс-кача белешмәләренең күплелеге Шиһабетдин Мәрҗани һәм башкаларның мәгълүм китапларыннан алынганлыгы ап-ачык. Бары икенче кисәкнең урталарыннан биографик материаллар «куерак» һәм саллырак була башлый. Ягъни XVIII гасырның "ахырларында һәм аннан соң үлгән кешеләрнең тормыш юллары һәм эшчәнлекләре хакындагы мәгълүматлар җитди төс алалар. Димәк, Диния нәзарәте архивының сыйфаты үзен сиздерә башлый. Һәрхәлдә, беренче җилднең икенче җөзьэсе уртасыннан XVIII гасырның ахырында вафат булган кешеләр хакында сүз башланса, томны йомгаклый торган сигезенче кисәктә сүз 1843 елда үлгән кешеләр белән тәмамлана. Беренче томның гомум күләме 483 бит һәм анда озынлы-кыскалы 222 биография буенча мәгълүмат тупланган.

Гомум күләме (күрсәткечтән башка) 564 биттән гыйбарәт икенче томда 1843—1874 еллар арасында үлгән тагын 243 кешенең биографиясе яктыртылган. Шулай итеп, ике томда барлыгы 465 тәрҗемәи хәл, яки шулар өчен кирәкле белешмә һәм материаллар тупланган икән.

Материалның сан ягына игътибар итү белән бергә аның сыйфат мәсьәләсен дә истән чыгармаска кирәк. Ике томда бирелгән биографияләрнең зур өлеше руханиларга — шул чор татар җәмгыятенең «каймагына» багышланган. Бу хакта алда да махсус сүз булыр әле...

Икенче томның ахырында бирелгән «соңгы сүз»дән күренгәнчә, автор өченче томны, кисәкләргә бүлеп тормыйча, бер китап рәвешендә бастырырга әзерләнгән икән. Хәтта «Шәрык» китапханәсе белән аны бастыру хакында килешү дә булган. Тик эшләнеп беткән, 1874 елдан башлап «ошбу көнемезгә кадәр» (1909 елга) килеп җитәчәк материалларны эченә алган том «Шәрык» вәгъдәсеннән соң да дөньяга чыкмыйча кала.

Моңа берничә фактор сәбәп булганга охшый. Беренчедән, автор үзе махсус күрсәткәнчә, сирәк кешеләр, нигездә галим-голәмаләр генә файдалана торган, димәк, азрак сатылачагы алдан ук билгеле булган китапны бастыру эшенә атлыгып торучы нәшир табылмый. Икенчедән, бурычка акча алырга дип торганда гына, галим башына көтелмәгән бәла-каза ишелеп төшә: 1911 елның 12 февраленә каршы төндә Риза казыйның өендә полиция һәм жандармерия тарафыннан тентү булып, аның бөтен кулъязмалары, җөмләдән, «Асар»ның өченче томы да — бер олау китап-кәгазь йөге белән бергә элек Сарапулга, аннары Казанга озатыла. Шул рәвешчә туздырылган, өлешчә югалган шәхси архивы бары бер елдан соң (1912 елның 17 февралендә генә) галимгә кайтарыла. Тагын акча мәсьәләсе алга килеп баса. Авторның 1912—1913 елларда «Шура» журналы аркылы нәширләргә мөрәҗәгать итүе нәтиҗә бирми. Галимҗан Ибраһимовның «Аң» журналындагы махсус мәкалә-өндәмәсе дә (җәмәгатьчелекне бераз оялтырга тырышуы) файда китерми. Шул рәвешчә, эзләнеп-соранып йөргән арада, ике-өч ел узып, Беренче дөнья сугышы башланып китә...

Ләкин, нәшрият юлында уңышсызлык ларга очрауга карамастан, Ризаэддин Фәхретдин «Асар» өстендә эшләвен дәвам итә. «Шура» журналы битләрендә материаллар сорап киң җәмәгатьчелеккә мөрәҗәгать итеп тора. Хәтта совет чорында да — гражданлык хокукларыннан мәхрүм ителгән, мөфти килеш тә «йорт әсире» хәлендә калган рәвештә дә — мәгълүматлар туплавын, җыелган материалларны эшкәртүен туктаусыз дәвам итә. Әллә кайчан язылып беткән өченче томны, хәреф җыючыларга җайлылык өчен, аерым кәгазьләрнең бер ягына гына теркәлгән текстларны кат-кат эшкәртеп, бер төпләмәгә яңадан күчереп чыга. Аңа сыймаган яңа материаллар нигезендә дүртенче томны да оештыра башлый. Нормаль кәгазь җитешмәү сәбәпле, текстларны галим амбар кенәгәләренең файдаланылмый калган ак битләренә күчереп яза. Дөрес, патша заманының амбар кенәгәләре, 1920—30 еллардагы совет кәгазьләренә караганда, күпкә сыйфатлырак булган икән!..

Бу материаллар белән мин 1966 ел башында, Р.Фәхретдин архивы әле Диния нәзарәтендә сакланган чакта, беренчел әрдән булып танышкан идем. Галимнең кырык томлы кулъязма архивының зур өлеше белән бергә...

Шул ук елда Ленинградтагы ориенталистлар архивында «Асар» өчен җыелган документларның төп нөсхәләре белән дә беренче булып танышырга туры килгән иде. Ал арны карт галим 1935 елда академик А.Н.Самойловичка җибәргән булган. Ышанычлырак җирдә саклансын өчен. Тик алар 1966 елга кадәр ачылмаган хәлдә яткан икән... Болар хакында беренче хәбәр шул елда ук басылып чыккан иде («Казан утлары», 1966, 7 нче сан).

...Инде килеп, «Асар»ның барлыкка килү тарихы, аның жанр үзенчәлеге, соңгы томнарының аяныч язмышы белән кыскача булса да танышкан укучыда шундый сорауларның тууы ихтимал.

1. Китапның язылу тарихы, соңгы язмышы гыйбрәтле генә булса да, андагы материалларның бүгенге көн өчен әһәмияте бармы, булса нәрсәдә?
2. Тәрҗемәи хәл ияләренең зур күпчелеген руханилар тәшкил иткән биографик җыелманы яңадан бастырып чыгарудан фәнгә нинди файда?
3. Ниһаять, бер мәртәбә басылган китапларны икенче кат чыгарганчы, «Асар»ның өченче-дүртенче томнарын нәшер итү турында уйлау дөресрәк булмасмы?

Мондый сорауларның вариантлары (хәтта күпкә «усалраклары») элек тәяңгыраган кебек, аларның кайберләрен бүген дә ишетергә туры килгәли. Шуңа күрә аларга, кыскача булса да, җавап бирергә кирәктер.

Беренчедән, «Асар»ның төп кыйммәте, югарыда махсус күрсәтелгәнчә, аның документаль мәгълүматлардан, хәтта шул документларның үзләреннән, ягъни текстлардан гыйбарәт булуында. Алар исә элегрәк материал җыйган авторларның хезмәтләреннән (мәсәлән, Мәрҗанидән), Диния нәзарәте архивыннан (әйтик, рәсми белешмәләр белән метрик язмалар, гариза һәм шикаятьләрдән) чүпләнгән, шулай ук төрле кешеләр җибәргән хәбәрләр һәм хатлардагы фактлардан гыйбарәт. Ниһаять, элекке каләм ияләренең әсәрләреннән үрнәкләр, өзекләр бирелүе дә биографияләрнең документаль нигезен көчәйткән. Бу уңайдан бер генә фактны атау да җитә. Мәсәлән, озак вакытлар без Шәмседдин Зәки исемле олы шагыйрьнең тормыш юлы, иҗаты хакында бары «Асар»дагы хәбәрләрдән генә белеп килдек.

Риза Фәхретдиннең бик теләп, яратып файдаланган документларының бер төре сыйфатында хосусый хатларны атарга кирәк. Чөнки галим аерым кешеләрнең бер-берсенә язган мәктүпләре ише нигездә субъектив рухлы: язмаларның шул шәхесләрнең үз йөзләрен, кешелек сыйфатларын, интеллектуаль дәрәҗәләрен ачу, бәяләү өчен иң ышанычлы, димәк, бу очракта объективлыкка күбрәк якын чыганак икәнлеген яхшы аңлап гамәл кылган.

«Асар»ның документаль нигезләре хакында болай тәфсилләп сөйләү һич тә очраклы түгел: галим үзе кат-кат күрсәткәнчә, бу хезмәт төгәл тәмамланган тарих китабы түгел әле. Бәлки киләчәктә язылачак тарихи әсәрләргә нигез булачак материаллар — фактлар җыелмасы ул. Шулай булгач, «Асар»га мөрәҗәгать итү һәр буын саен яңарып, кабатланып торачак. Файдаланучылар арасында татар тарихчылары белән бергә, гомумән, ориенталистлар да булачак. (Моңарчы да гарәп язулы төрки кулъязма истәлекләрне өйрәнгән, тасвирлаган чакта ленинградлы совет галимнәренең һәм аурупалы ориенталистларның «Асар»дагы материаллардан файдаланулары мәгълүм...)

Димәк, җыеп әйткәндә, тарихыбыз өчен «Асар»ның гыйбрәтле язмышыннан бигрәк, аның документаль мәгълүматлары мөһимрәк һәм кыйммәтрәк икән. Чөнки узганыбызны азмы-күпме дәрәҗәдә үзебез үк төгәлрәк белергә, башкаларга да беркадәр белдерергә, шул рәвешчә киләчәгебезне дә дөресрәк күзалларга теләсәк, тарихи фактлардан торган мәгълүматларны сакларга, өйрәнергә, алардан нәтиҗәле рәвештә файдаланырга тиешбез. Ә мондый ихтыяҗ исә ал арның әледән-әле тулыландырылуын, мөмкин кадәр киңрәк җәмәгатьчелеккә ирешүен, ягъни басылып чыгуын таләп итә.

Гыйльми белемнең, әгәр ул чын белем булса, гомум кагыйдәсе, хәтта какшамас кануны шундый.

Икенчедән, «Асар»дагы мәкаләләрнең күпчелеге руханилар, дин әһелләре биографияләренә караган булуы кайберәүләрдә икеләнүле сораулар тудыруы ихтимал. Чөнки безнең күпчелегебез вульгар һәм субъектив атеизм рухында тәрбияләнгән кешеләр: диннең тормыштагы урынын күрмәмешкә салынудан мәгънә, мәнфәгать эзләүгә күнеккән халык. Моңарчы дини узганыбызга күз йому, руханиларга карата «мулла-монтагай» дип кенә аларны түбәнсетергә тырышулар шуның галәмәте.

Чынбарлык исә күпкә катлаулы, каршылыклы һәм шунысы белән бай эчтәлекле булган. Чөнки XVI—XVII гасырларда баштан кичкән гарасатлы вакыйгалар, ягъни яулап алыну, талану, төрле чаралар ярдәмендә өстен катламнарның, ягъни татар аксөякләренең юк ителүе нәтиҗәсендә кавемне оештырып торучы катламсыз («изүче» сыйныфларсыз) калган җәмгыятьтә үзенчәлекле социаль вакуум барлыкка килгән иде. Шул бушлыкны, моңарчы (Хөсәен Фәезхановка багышланган китапта) бер әйткәнемчә, руханилар «тутырып» торган иде.Икенчерәк итеп әйткәндә, колониаль изү нәтиҗәсендә икътисадый һәм сәяси зәгыйфьләнеп, таркалып (өлешчә чукындырылып, өлешчә сөрелеп), ахыр чиктә бөтенләй диярлек туздырылып юкка чыккан татар феодалларының — элекке оештыручы көчләрнең урынын дин әһелләре алырга мәҗбүр булган иде. Әгәр 1552 елдан соң бернинди дөньяви иҗтимагый институтлары, идарә һәм оешмалары калмаган татарларның 400 елга якын сузылган аяусыз изү, эзлекле чукындыру аркылы да (халыкның зур күпчелеге бер кавем буларак) үз йөзен саклап чыга алган икән, монда да иң элек Ислам диненең һәм мәктәп-мәдрәсә тоткан мөселман руханиларының роле, әһәмияте бәхәссездер.

Ачыграк итеп әйткәндә, дүрт гасырга якын хөкем сөргән туктаусыз тапталудан соң да халкыбызның иҗтимагый аренага Мәрҗани һәм Фәхретдиннәрне, Исхакый һәм Тукайларны чыгара алуында, милли китабын үстереп, яңаруга сәләтле әдәбиятны саклауда, вакытлы матбугатын, хәрәкәтчән театрын тудыруда, ниһаять, милли рухның эчке җегәрләреннән килә торган олы омтылышның — мәгърифәтчелек һәм җәдитчелекнең киң җәелә алуында, ягъни татарның милләт буларак саклануында, яшәп үсүендә, гел алга, гел киләчәккә каравында әлеге күп санлы руханиларыбыз өлеше, һичшиксез, зур иде. Дөрес, руханилар эшчәнлегенә консерваторлык, кинәт калкып чыккан, актив гамәл иткән яңалыкларга каршы булу, аларның юлларына аркылы яту сыйфаты да хас иде. Ләкин шундый яңалыкларның тудырылып, үстерелеп торулары да шул ук руханилар тоткан юлның, тәгълиматның асыл табигатенә хас иде. Мондый диалектик эчке бердәмлекне күрмәү һәм аңламау примитив сукырлык вә мәйсезлек галәмәте булса, аны күрергә һәм аңларга теләмәү исә аңлы намуссыз лыкка кайтып калыр иде. Бездә, кызганычка каршы, боларның икесе дә булды, мәгәр соңгысы күбрәк һәм оештырылган рәвештә хөкем сөреп торды. (Сүз уңаенда шуны да искәртеп үтик: әле генә билгеләп узылган консерваторлык ул бары татар тормышында гына очраган күренеш түгел, бәлки җәмгыятьне оештырып, билгеле бер дәрәҗәдә тәртип саклап торырга тиешле барлык хаким катламнар өчен дә теге яки бу күләмдә уртак, шуның белән котылгысыз күренеш...)

Ислам диненең, мөселман руханиларының бездәге тарихи әһәмиятләрен бары соңгы заманнарга гына хас күренешләр белән дә чикләп куярга ярамастыр. Монгол яулап алулары фаҗигасен кичергән мөселман болгар халкының Жучи Олысы (Алтын Урда) чорында «яңадан туып» — кан яңартып аякка нык басуын, Казан ханлыгы оешуга этник нигез булуын, аннан соңгы афәте өч-дүрт гасыр дәвамында болгар чоры цивилизациясенең мирасы булган болгарчылык аңын буыннан-буынга әманәт итеп бирә килүен исәпкә алсак та, югарыда әйтелгән фикерләр көчәйгәннән-көчәя төшә. Бу әйтелгәннәрнең хаклыгын аңлар өчен әйләнә-тирәбезгә күз салу да җитә. Әйтик, XIII—XVI гасырлардагы Чулман—Идел—Ука елгаларының урта агымы бассейнында масса, ягъни гомум җан исәбе ягыннан шунда яшәгән мөселман төркиләрдән әллә ничәгә күбрәк булган мәҗүси, димәк, рухи һәм иҗтимагый оешмаган фин-угор халыкларының язмышларына, бүгенге менталитет һәм мөмкинлекләренә күз салыйк. Аңлы кешегә артык аңлатма кирәкмәстер шәт!..

Димәк, элекке руханиларыбыз иҗтимагый аң, милли тел, укый-яза белү, җыеп әйткәндә, милләт саклануга да билгеле өлеш керткән икән. Ризаэддин Фәхретдин әйткәнчә, теле сакланмаган, иҗтимагый аңы (җөмләдән тарихи белеме) булмаган кавем аерым халык, милләт буларак яши алмый.

Шул ук вакытта халыкта иман һәм рух, этник кавем аңы һәм гамәли культура элементлары саклануга объектив рәвештә зур өлеш керткән руханиларыбызның шул халыкның түбән катламнарын социаль изүгә дә шактый көч куюларына күз йомып булмый. Икенчерәк итеп әйткәндә,татар мөселман руханиларының гадәти иҗтимагый-интеллектуаль катлам хәлендә генә калмыйча, социаль категория — өстен сыйныф дәрәҗәсенә дә күтәрелүен безгә әтрафлап аңларга вакыт инде.

Кыскасы, «Асар»да тәрҗемәи хәлләре тасвирланган шәхесләр узган тормышыбызның аерылгысыз өлешен — зарури социаль катламын тәшкил итүчеләр иде. Һәм Риза Фәхретдин язган биографияләр, кем әйтмешли, «мулла-монтагайларга» дан җырлау түгел, бәлки узгандагы җәмгыятебезнең өстен катлауларына — «каймагы һәм сөт өсләренә» — аларның табигатен, рухын вә гамәлләрен, шулай ук «гамәлсезлекләрен» дә ачып бирә торган сыйфатламалар. Моның шулай икәнлеген Риза казый хөкемнәренең объективлыгында, хәтта кырыслыгында да күрергә мөмкин. Биография ияләренең берсен дә ул күпертеп мактамаган, ягъни идеаллаштырмаган, эшчәнлекләренең уңай, халык өчен файдалы якларын күрсәтү белән бергә үз геройларының фикер һәм гамәлдәге ялгышларын, шәхси кимчелекләрен дә ачыктан-ачык билгеләп барган. Әлбәттә, мөмкин булган дәрәҗәдә. Элекке татар руханиларының күпчелеге урта кул белемле булуларын, еш кына юк-бар белән мәш килүләрен, фанатизмга бирелүләрен, кайбер очракта динлелек урынына динчелек белән шөгыльләнүләрен дә яшереп тормаган галим. Шушы туры сүзлелеге өчен аңар шелтәләр ишетергә дә туры килгән. Ләкин үз фикереннән, иманыннан Риза казый чигенмәгән. «Асар», ди галим, «мактау китабы» түгел, бәлки чорның, чынбарлыкның «көзгесе» булырга тиеш мәгълүматлар, документлар җыелмасы ул.

Шулай итеп, җыеп әйткәндә, «Асар»да тупланган материаллар, бездә элек бозып аңлатылганча, «чикләнгән, консерватив, файдасыз» нәрсәләр түгел, бәлки халык, ил тарихының реаль чынбарлыгын яктыртуга сәләтле, шуңа күрә өйрәнелүе зарур мәгълүматлардан гыйбарәт икән.

Өченче мәсьәлә яңа басмаларны«Асар»ның кайсы томыннан башлауга карый. Сүз дә юк, кулъязма килеш калган өченче-дүртенче җилдләр дә дөньяга чыгарга тиешләр. Һичшиксез. Чөнки ал ар дагы мәгълүматлар һаман гыйльми хәрәкәттән читтә кала киләләр (кайбер хезмәтләрдә алардан аерым өзекләр генә бастырылу мәсьәләне хәл кылмый). Ләкин XX йөзнең башында ук аерым-аерым, таркау кисәкләр (җөзьэләр) рәвешендә нәшер ителгән, вакыт узу белән сирәк китаплар хәленә төшкән, язу һәм тел-стиль үзгәрү сәбәпле бүгенге укучыга аз аңлаешлы булып калган, ниһаять, идеологик басым аркасында әһәмиятләре инкарь ителүгә, оныттырылуга дучар ителгән беренче-икенче томнарны да гыйльми хәрәкәттә сакланган дип авыз тутырып әйтеп булмый. Шуңа күрә «Асар»ның барлык өлешләре дә яңадан бастырылып, киңрәк гыйльми җәмәгатьчелеккә ирештерелүе ул актуаль бурычларның берсе. Димәк, эшнең беренче томнан ук башлануы табигый һәм зарури да икән.

* * *