|
|
| |
Чын исеме - Гөргери...
Кайда син - кылганлы тау кашага-сыннан йөгергән, җәядән йолдызлы күккә каратып ук аткан, бәрәңге төбе өйгәндә китмән белән аяк бармагын канаткан, сусап, җиләктән кайтканда, арба эзенә ятып, тонык суга төшкән бер уч ак болыт шәүләсен эчкән Гөргери атлы малай, кайларда син?
Офыклардан кул изәп чакырасың да... әрекмәнле таллыклар арасыннан, әйдәкләп, аланнарга алып чыгасың да... Инде куып җитеп, салпы колагыңны борам дигәндә генә... җил шәүләсенә әверелеп, Колмаксар әрәмәләренә кереп югаласың.
Шагыйрь, балачак иленең чик сызыгында туктап, хатирәләргә бирелә.
Ятим калган туган нигез...
Киселгән агач төбе...
Алтмыш тапкыр бөтерелгән еллар боҗрасы - Шагыйрь гомере...
Менә колакка хөсетсез җил пышылдый, бүтән беркем дә бу дөньялыкта алай ук җылы итеп әйтмәячәк сүзне пышылдый: улым... Әнкәсе Пикыла тавышы. Ул бит аның әнисе - Үркәй Пикыласы (Арина Фекласы) җил телендә улына дәшә, үткәннәрне исенә төшерә. Дәһшәтле 1941 елда, Сабан туе көнне, ире Үкчей Бәчкәсен - (Аксинья Василиен) бүтән хатын-кызлар ирен
озата барган кебек үк авыл башына кадәр озата бара алмаган шул. Хәер, моның өчен ире үпкәләмәгәндер, хатынының карынында туачак баласының йөрәк тибешен учында тойгандыр һәм шул бер уч кодрәт аны Берлинга кадәр хәвеф-хәтәрдән саклап озата баргандыр. Шулай итеп, ирен яу кырына озатып калганнан соң, өч көн үткәч, Пикыла бу җиһанга, яшәү даулап, үҗәт аваз салган ир бала тудыра. Бу сабыйның уң җилкәсенә утырып, кылган изге гамәлләрен исәпләп барасы фәрештә «Шагыйрь» лип язып куйгандыр.
Ваемсыз үтәсе балачак күгенә сөремле сугыш шәүләсе төшкән.
Атаклы Шандор тауларын, җилдә тибрәнгән вышкаларны, кара алтын фонтаннарын күреп үскәнгә күрә, чабаталы якларда туып-үскәннәрдән уй-хыялы белән бер башка югары торган егет, ниһаять, Казанга килә. Университетның мәһабәт ак колонналары арасында кайчандыр Толстой, Аксаков, Ульяновларның башыннан сыйпап искән җил, борынгы учы белән, керәшен егетенең дә маңгаена кагылып үтә: «Миннән сиңа фатиха...»
Егетнең букчасында үтә күренмәле хисләрдән торган самими шигырьләр...
Үзе белән ияреп килгән туган як табигате - тыйнак таулары, Колмаксар каеннары белән ул колонналар арасыннан сыеп керә алмыйча, бер мәлгә каушап-куркып-икеләнеп, олуг белем сарае каршында басып тора.
Кырыс шәһәр кабул итә риясыз егетне. Аннары инде башлана...
Танышулар... һәр килеп кергән яшь каләм иясен сындырып сыный торган иҗат Галәменә башны иеп керүләр.
Рәсми кәгазьләрдә гомере буе Григорий Родионов булып каласы егет, олуг шагыйребез Хәсән Туфан кинәше белән, иҗатта төрки-мөселманча - Гәрәй Рәхим дигән исемгә әверелеп китә. Күп еллардан соң, шаян холыклы Шагыйрь, үзеннән көлеп, болай дип язар:
Родионов чакларда
Сикереп мендем атларга.
Сикереп мендем, егылып төштем
Гәрәй Рәхим чакларда.
Онытылырлыкмыни узган гасырньш алтмышынчы еллар шаукымы! Илдә -рухи күтәренкелек. Мәскәүдә шигърият дөньясы кайный. Булат Окуджава, Евгений Евтушенко. Белла Ахмадуллина, Андрей Вознесенский. Роберт Рождественскийлар шигъри сүз егәре белән мәйданнарны, стадионнарны алалар.
Кызыктыра каһәрләр...
Империя учыннан төшкән бу шагыйрьләр сәләт һәм мөмкинлек ягыннан чагыштырусыз өстенлеккә ия булсалар да, боларга кызыгу шаукымы Казанның да яшьләрен бер тирәгә туплый. Чәчелеп калмыйча, бүгенгегә килеп җиткән чордашлардан: Гәрәй Рәхим, Равил Фәйзуллин, Ренат Харис, Рөстәм Мингалим, Рәдиф Гаташлар бүген дә шигъриятнең дулкынында, сүз егәрен кулда тоталар.
...Ул гөнаһсыз чакның хатирәләре...
Танышулар, сынашулар башы... һәммәсенең үз туфрагы, үз чишмәсе, үз нәсел агачы - холык-фигыльләрен шулар чарлаган. Тел коелары да төрле тирәнлектә... Болар, Сабан туе мәйданына чыгасы көрәшчеләр кебек, бер-берсенең ихтыяр көчен, торыш-кыяфәтен, беләк-тән ныклыгын, фикри егәрен, күз карашы үткенлеген сынашалар (күңелгә ятышмаганнар читкә тибәрелә).
Ә эчтә - хыял даласында пегас-айгыр үрә баскан, яңгыратып кешнәве җанны кытыклый, араннарны сикереп чыгып, шигърият мәйданына ыргып, йөрәгеңне тояклары белән кага... Моны һәммәсе аерым-аерым гына белә. Бу - тирәндәге кодрәт күз карашыңа, йөз кыяфәтеңә, йөрешеңә, иреннәрең кысылуына, җилдән чәчләрең кайнап-тузгып алуына - бөтен вөҗүдеңә күчеп тигез таралган, һәм ул бер кәлимә сүз белән аңлатыла - яшьлек...
Алтмышынчы еллар... Күндәмхалык-ларның кан тибешенә күчкән Сталин исемен дә тетрәтеп куйган, саркып кына булса да, зинданнар төбеннән хакыйкатьнең кояшка чыгу дәвере... Аяусыз цензура балтасының үтмәсләнебрәк калган бу чорында әле генә исемнәрен атаган шагыйрьләр төркеме кыюрак фикерләргә дә кармак сала:
Йөрәкләр турында язасы бар әле,
Атылган йөрәкләр.
Ватылган йөрәкләр,
Сатылган йөрәкләр турында.
(Атылган йөрәкләр күптәннән кабердә,
Сатылган йөрәкләр исәннәр хәзер дә), -
дип яза Гәрәй Рәхим. Бу әле Шагыйрьнең сиземләве аша хәбәр биреп куюы гына. Тирән катламнарны ачасы өметомтылышлар дәвамы алда, хәтәррәге алда булачак әле... Әмма, озак та үтмәс, хакыйкать капкалары кабат ябылып, җәмгыятьнең кеше гомере белән уйнаган астыртын эш-гамәлләре, мәкерле алымнары хакындагы дөреслек тыюлык зонасында калыр. Яңадан чирек гасыр үтеп, сүз иреге килгәндә исә яшьлектәге күңелнең кайнар тояклы ялкыннары инде сүрелеп, көл белән өртелгән күмергә әверелгән булыр. Еллар аша эчке сыкрану хисе Шагыйрьнең мондый юлларына күчәр:
Дөрләп-дөрләп ала
Уйдык-уйдык уйлар...
* * *
Шаянлык - аның калканы.
Үзеннән дә көлә белү - аның саклану чарасы тyгелме?!
Юк, моны ул аң-зиһен аша үткәреп, бүтәннәргә ошар өчен эшләми, җор күңеллелеге аның табигый рәвештә, эчтән, нәсел тамырларыннан ургылып чыга. Тапкыр-уенчак сүзгә күчеп, ул үз күңеленә дә шифа бирә, үзен сыгылып-сынып калудан коткара һәм, көлү яктысын бүтәннәргә дә мул өләшеп, үзен яраттыра белә.
Кайчакларда ул еламас өчен көләдер шикелле...
Татарның империя тоткан дәверле чагы хәтерендә сүнеп бетмәгән әле, юк-юк та бер канында уйнаклап ала; бу аның әче телендә, кинаяле әйтемнәрендә чагыла. Кешенең берәр ошамаган сыйфатын кире яктан бәяләп, мукшы... чирмеш... чуваш... керәшен... мишәр... диеп, шул кавемгә хас сыйфатны купайтып, мыскыллы кушаматка әверелдерә. Гомумән, империя хуҗасы саналган милләткә аяусызлык, үзен өстен кую, тәкәбберлек хас. Инде күптән дәүләтен җуеп, үзе дә буйсынучы кавемгә әйләнгән татарда бу сыйфатлар гасырлар юшкыны астында калган югыйсә, әмма кайчакларда йокымсыраган песинең төшендә үзен арыслан итеп күрүе кебек, зәгыйфь кенә тәкәбберлек хисе өскә калка да теленә чәнечкеле сүз булып күчә.
Әгәр һәрдаим «керәшен» дип тукып-искәртеп торганга Гәрәй Рәхим үпкәләп, кимсенеп йөрсә, тагын да әрсезләнебрәк аның җанына тоз салып гаҗиз итәрләр иде. Мондый чакларда аны йомры сүз - юмор коткара. Ә инде фәлсәфи уйлар эчтә, тирәндә кала...
Табынган манараң очы хач белән тәмамланамы, табынган манараң ярымай белән күккә тоташамы - ата-бабаларың сайлаган язмышны бүгенге ихтыярга буйсындыра алмыйсың, давыллы чорларны кичеп чыкканнар шул алар. Христиан дине дә, мөселман дине дә бөтенләй бүтән киңлектә, бүтән шартларда гомер сөргән семит халыкларыннан кергән безгә. Табынган аллабыз - Тәңре булган, динебез - мәҗүсилек, ягьни табигать белән бер җан, бер тән, бер рухта яшәү рәвеше булган, дип саный Гәрәй Рәхим.
Бер йодрык булып төйнәлә алмаган халык язмышы да борчый аны. Төрле исемнәргә бүлеп, эчтән үз-үзен таркатырга адарынган милләткә Шагыйрь, ачынып, болай ди:
Әй татар, татар гынам,
Татар гынам, тар гынам.
* * *
Кәефе нинди чагы булмасын, Гәрәй Рәхим борчу-гамьнәрен иңеннән кагып төшереп, бусага артында калдырып керә белә. Нинди даирәгә килеп кушыла ул - редакцияме, «көфер почмагы»мы,
мәҗлесме - кайда гына булмасын, уенчак дилбегәне үз кулына алыр да... сөйләсә - батырып сөйләр, җырласа - өздереп җырлар, көлсә - рәхәт чигеп көләр... Таралу-хушлашу мизгелендә, аны якыннан белмәгәннәр: «Кара инде, бу Гәрәйнең бер генә борчуы да юк икән», дип калырлар. Ул чыгып киткәч, мәҗлеснең «пары» суына башлый, илһамлы сүз дәрте сурыга, утырдашларның кызыгы бетә.
Шагыйрьне исә бусага артында зарыгып көткән гамь-борчулар култыклап ала. Менә ул, уйларын иңенә салып, төнге дөнья уртасыннан үз-үзенә кайтып бара.
Ялгызлык - җанга сихәт алу халәте.
Ялгызлык - үзеңне чыбыркылый
алырдай гадел хөкем мөнбәре.
Ялгызлык - күңелнең ялангач асылы.
Үз теләге белән кергән ялгызлык халәтен Шагыйрь «аулак» дигән серле мәгънәгә төрелгән сүз белән билгели: «Ни өчендер мин гомерем буе аулак урыннарны яраттым».
Аулак кояш,
Аулак Ай, йолдызлар.
Аулак Марс,
Аулак Венера...
...Мин алардан аулаграк бугай,
Фикри япа-ялгыз мин торам.
Чордашлар, каләмдәшләр, көндәшләр, аркадашлар арасында үткен сүз кисеше, елгыр фикер бәйгесенә тин гәп-бәхәсле, кайнар әңгәмәле табыннардан соң күңелеңә савылып моңсулык иңә, шау-кайтавазлары тынган җаныңда тик бер үзең генә тойган сулкылдау-әрнү таралган упкын хасил була. Мондый чакларда болгавыр, кырыс Казанны ташлап китә дә Шагыйрь туган төбәгенә - «Шөгер» белән «йөгер»не рифмалаштырган якларына, садә балачагы узган нигезенә кайтып, аулак урынга чыга да... рәхәтләнеп бер түгелә...
Елыймын мин ялгыз рәхәтлектән.
Сабый чаклар хатирәсеннән.
Каралтылар белән бергә елыйм,
Үксеп-үксеп елыйм һәм көләм.
Үзем уйлыйм: ярый әле, димен,
Еракта мин шәһәр, дуслардан.
Мескен хисләр, диеп, юкса, алар
Көләр иде минем елаудан.
Шагыйрьнең болай шик белдерүендә хаклык юк димә. Бүгенгедәй күз алдымда: сәхнәдә - Гәрәй Рәхим. Мул сакал-мыеклы, нәселле борынлы, рәссам кыю, эре сызыклар белән ясардай йөз-кыяфәт. Менә ул сәхнәдә аякларын аерыбрак, нык басып «Каралтылар белән бергә елыйм» дигән әлеге шигырен сөйли. Килешеп тә бетми кебек ир-егеткә. Ул чакта бу шигырь мәзәгрәк тоелган иде миңа. Яшьрәк булганмын шул. Казанның таш салкыны күңелемә күчәргә өлгермәгән яшьрәк үсенте булганмын ул чакларда. Намус, тугрылык дигән төшенчәләрнең хәлиткеч мизгелдә төшеп уаласын, дус дип йөргән затларның астыртын-мәкерле гамәлләренә тарасымны белүдән хали булганмын икән. Үземнең дә шулай, туган нигеземә кайтып, ихатаның аулак бер почмагында, төнге күккә карап, йолдызларны күз яше белән юып, үпкә-әрнүләрдән бер чистарынып кайтасымны күз алдыма китермәгәнмен. Андый чакларда бу шигырь юллары искә төшәр, ялган каһарманлык рухы белән сугарылган, «барабанлы шигырьләр»дән күпкә өстен, чын, риясыз хисләр белән өртелгән юлларны мин күңелемнән пышылдармын һәм Шагыйрьгә рәхмәтле калырмын.
Гәрәй Рәхим үзенең хөсетсез күңелен бу шигырендә тагын да ачарак төшә:
Шунда мине әнкәй табып ала.
- Таң ата, - ди, - кереп ят, улым.
Көлә-көлә сөеп юата ул
Утыз яшьлек карт бер сабыен.
Мин әнкәйгә үкси-үкси сөйлим
Шәһәрдәге дуслар турында:
- Алар, әнкәй, шундый әйбәтләр, - дим, -
Кечесе дә, - димен, - зуры да.
Менә бит ул: туган нигез, әнкә нигезе аны ничекләр юатты, шәһәр корымын тәненнән дә, җаныннан да кагып төшерде. Хәзер инде ул беркемгә рәнҗеми, һәммәсен дә үзе кебек якты, күләгәсез итеп күрәсе килә. Ул тагын Казанга ашкына, ул тагын матур итеп алданырга әзер...
Бәхетсезлегемдә бәхет күреп
Яши торган мәхлук мин җирдә.
* * *
Казаннан ерак түгел «Волга» лагеренда узган гасырның 70-80 нче елларында яшь иҗат көчләренең семинарлары була торган иде. Монда язучылар, рәссамнар, артистлар, музыкантлар катнаша. Яңа әсәрләр уку, лекцияләр тыңлау, күргәзмәләр карау, кичләрен танцы, ял итү, гашыйк булулар, Иделдә көймәдә йөзү, төнге учак янында таңга кадәр җырлашып утырулар дисеңме - бу истәлекләрнең сүнә барган кайтавазы гына күңелдә хәзер.
Бер елны, гадәттәгечә, май аенда барып төштек, берничә автобуска төялешеп. Бөтен җирне ялт итеп буяганнар, кая карама, анда «Осторожно, окрашено!» дигән язулар тора. Кәефе килгәндә
һәммә нәрсәдән мәзәк табарга яратучан Илдар Юзеев карап торды да:
- Һи-ии, монда Гәрәй Рәхимне генә беләләр икән... - дип куйды. Тел төбен аңламыйча, аптырабрак калуыбызны искәреп:
- Күрмисезмени, бөтен җиргә «Осторожно, о крашен!» дип язып куйганнар, - диде.
Шулчак безнең дәррәү көлү тавышыннан нарат урманы сискәнеп куйды. Әлбәттә, безнең бердәм авазларны күмеп, Гәрәйнең хахылдавы шәбрәк яңгырады.
Монда кояш-жил-су кочагында истирәхәт кылып берничә көн яшәп алган дәвердә бер-береңне якыннан белү, аралашу өчен сукмаклар такыр. Еллар үткәч, бер-берсе белән мәңге аралашмаячак төркемнәргә бүленүләр әле шәйләнә генә...
Гәрәй Рәхим үз чордашларына караганда үзгәрәк иде: киеме, үз-үзен тотышы, шигырьләре дә бик гади. Артык гадилекне җенем сөймәгәнгә күрә, мин аны башта бик үк өнәп тә бетермәдем шикелле. Гадилекне санга санау кая... үзең дә аңламаслык шигырьләр язарга кызыгып йөргән чаклар бит ул. Шакмаклы такмаклардан туйганбыз, ак яисә ирекле дип йөртелгән алама сурәтле шигырьләр генә безне кызыктыра иде. Ауропаның яһүди шагыйрьләре кузгаткан бу җимергеч дулкын татарга Такташлар чорында килеп керә һәм, алтмышынчы елларда Әнвәр Давыдов, Шамил Анаклар моны кабаттан яңартып, яшь шагыйрьләргә йоктырган иделәр. Гәрәй Рәхимнең баштагы чор иҗатына бу шаукым канат очы белән, йомшак кына кагылып алды. Гаҗәеп моңга бай, тел хасиятенең үтә нечкә кылларын тибрәткән, төрки-шәрык шигъриятенең гүзәл үрнәкләрен, хисләрнең мәҗүси садәлеген саклаган керәшен җырлары тәэсирендә үскән егет өчен бу шаукым ят иде.
Шулай итеп, күпме еллар дәвамында таланып, имгәтелгәнен аңлап, үз асылына, Шәрыкка соңлап әйләнеп кайтучылар язмышы аңа тимичә узды. Ярсулы хис, галәми фикер белән ма-выккалап алса да, Шагыйрь, башын күтәреп карагач (йолдызларны кем дә күрә...), көзге урманның үз халәтенә тиң бер күренешенә тап була:
Ботактагы буш ояда
Бер уч җылы посып тора.
Бер уч җылы... Шагыйрь бәгырендә ул - кайнар йомгак, күкрәктән суырып алуга суына да кешеләр күңеленә күчәсе бер уч җылыга әверелә. Ул йомгак очы ата-бабалар рухына күзгә күренмәс җеп очлары белән тоташкан.
Бер уч жылы... Җаны суына барган чакта, инде яшәүгә өметен өзгән мәлдә Тәңре ут тергезгән шул бер уч җылы коткарып калгандыр аны...
Маңгаена Газраил салкын кулын куйган мизгелне Гәрәй Рәхим утыз дүрт яшендә кичерде. 1975 ел кышы. Казан яны, Каменка санаторие. Сыңар тәрәзәле аерым палата. Тәрәзә каршында урман шаулый. Шомлы төннәр, өметкә сусаган көннәр - дисбе төймәләре кебек тезелеп, айларны хасил итә. Шагыйрь кан төкерә. Табиблар әллә нинди дарулар биреп сыныйлар, тикшерәләр, профессорлар чакыртып киңәшәләр. Үпкәдән кан килүе тукталмый. Алда ни көтә Шагыйрьне? Сүнеп барамы гомер шәме? Өметсезләнеп, түшәмгә карап кына ятсаң, хәлсезләнә барган тәне мәкерле чир-сырхау ихтыярына отыры бирешәчәк түгелме?
Ниһаять, Гәрәй Рәхим дүрт стена белән чикләнгән кысан палатада бәргәләнеп, өметсез-хәвефле уйлар чолганышыннан котылу юлын эзләп, кулына каләм-кәгазь ала, үз-үзенә читтән карап яза башлый:
«...Кызык, монда ул бары тик узган гомере турында гына уйлый ала. Ә киләчәк турында... Юк, ул монда киләчәк турында уйлый алмый иде».
Күрәсез, киләчәккә аның күңел тәрәзәләре ябык. Ул, үзе дә сизмичә, бу дөнья белән бәхилләшергә җыена. Үткән гомерен барлап, андагы хыялларын (тормышка ашкан яисә ашмаганнарын) тәртипкә китереп, үлемне җиңеп үләргә ниятли. Юк, шигырь кысаларына кереп, бер көйгә тирбәлергә аның түземлеге җитми, җаны тарыга. Ишелеп килгән уйларына киңлек, иркенлек, хөрлек кирәк; менә алдында яткан ак кәгазь кылганлы далага әверелә. Япан дала уртасыннан барган эзләр үткән көннәргә, үткәннәргә таба йөгерә. Тизрәк, тизрәк, дип пышылдый йөрәк кагышы. Кинәт уйлар агышы сөртенеп китә... Карлы кыр аклыгында ахактай кан тамчылары пәйда була - яралы җәнлек эзләреме? Юктыр, ул бит үз гомерендә бер генә жан иясен дә кыерсытмады, бер генә бөҗәкнең дә гомерен кыймады... Карлы кыр тарая, тарая бара һәм ютәленә буылган Шагыйрь алдында кан чәчрәгән кәгазь яктысы торып кала.
Хәл җыеп, ул яңадан каләмгә тотына. Бу - совды әсәрем, дип, үзе генә белгән догалар укып, күк катларыннан мәрхәмәтле вакыт сорый; көнне төнгә ялгап яза да яза, шулай итеп рухын савыктырып хәл ала, әмма күренмәс тырнаклары белән үпкәне кысып алган чир бирешергә теләми, тәндәге егәрне суыра бара.
Гомер шәме, нәзберек күбәләк кебек, менә сүнәм, менә сүнәм дип тырпылдый...
Көннәр язга авышкач (Гәрәй Рәхимнең монда язган проза әсәре шулай атала), аны Ялта шәһәренә алып китәләр. Шушында аның үпкәсенә хәтәр операция ясала (сыңар үпкә урынында күкрәк читлегендә бушлык кала).
Аннары... Алупка (Алып) санаторие. Үлеп терелгәннән соң, Кырым кояшы астында тагын айлар уза. Яшәү дигән бөек очраклылыкның яңа мәгънәләрен табып, сират күперен цыкканда кичергән җан тетрәве аша бу тормышның татлы да, газаплы да серен ачарга омтылу — әдипне тагын кулына кәгазь-каләм алып язарга ихтыярлый.
«Саргаймагыз әле, каштаннар» - язылачак әсәрнең исеме алдан ук туа. Йөзе суырылып, саргаеп калган Гәрәй Рәхим Кырым манзарасын яратып, көз урыны-урыны белән зәгъфран сарысы сирпеп үткән табигатьне юата: «Саргаймагыз әле...»
Элеккечә, һәммә нәрсәдән кызык табып, яшисе дә яшисе иде бит!
Гәрәй Рәхим хәлен белергә Казаннан килгән каләмдәшләренә Кырымда гына үсә торган могҗизаи агачларны, үз матурлыгын чак күтәреп торган чәчәкләрне, диңгез дулкыннары тетрәткәнгә изрәп оеган кыя-ташларны күрсәтеп йөри. Ике тапкыр Советлар Союзы Герое, легендар очучы Әмәтхан Солтан һәйкәленә чәчәк салырга алып бара. Кырым татарлары хакында искә төшерергә дә ярамаган бер чорда, онытылырга дучар ителгән һәйкәлгә барып баш ору - заманы өчен үзе бер батырлык түгелмени!
Кырымнан Казанга шундый хәбәр кайта: Гәрәй шаярта башлаган, димәк яши! Татарга бер үпкә җитә икән, ике үпкә булса, үзара килешмәскә мөмкиннәр... - дип шаярткан, имеш, Пикыла Гөргерие.
Тәңре аның гомер капусын ачып карап, бу җир йөзендә олы гөнаһлар кылмаган өчен ярлыкагандыр һәм аң-зиһенен фәһемле эшләргә генә юнәлтеп, аңа озын гомер юлы иңдергәндер.
Сынала...
Сыналу ызаннарын кичә инсан гомере...
Шаянлык пәрдәсен ачып җибәрсәң, Гәрәй Рәхимнең иртә олыгайган шәхес икәнен төшенеп аласың. Кырык бердә туган күпләрнең уртак михнәтле язмышы...: «Азык юктан бармак суырганмын - бик читләтеп үткән исәнлек».
Студент чагында әтисе Василийның хәвефле үлеме... Үзе авырып ятканда әнисе Фекланы соңгы юлга озатканнарын белү үкенече... - болар, эчке сыкрау булып, каләм очыннан күз яшенә манылып тамгандыр: «Әткәм-әнкәм булып тик син калдың, ятим итмә мине, Шигърият».
Сабырлык - Гәрәйнең иң күркәм сыйфатыдыр, мөгаен. Юк ла, тешне кысып түзү сабырлыгы түгел, ә табигый чыдамлык, кичерә белү олылыгы сыйган гадел сабырлык аңарда. Вакыт белән бергә-бер калырга дучар ителгән әдип нәкъ менә шул сабырлык хасиятеннән үзенә көч-дәрман алып, әдәбиятның иң төп һәм олуг жанры - прозада үзенчәлекле өслүбтә яза белгән саллы каләм иясе икәнен раслады.
Каштаннар матурлыгыннан туйгач, тал-өянкеләр күркәмлеге җетерәк күренә икән шул. Туган якка кайтып төшкәч, Гәрәй Рәхимнең беренче ачышы шул булгандыр.
Яңадан туып кайткач...
Кырым кояшыннан бер уч җылы алып...
* * *
Тәгәрмәчләргә чакрымнарны урап үткәргән көннәр - язучы кавеме өчен елга сирәк килә торган мәшәкатьле бәхет иде. Ул командировка дип атала. ягъни, син гаилә тозагыннан котылып, беразга үз-үзеңә командир буласын. Моңа - яңа җирләр белән танышу да, халык белән очрашу киеренкелеге дә, үзара уйнап-көлеп, мәзәкләр чыгарып йөрү ваемсызлыгы да керә.
Менә без Азнакай якларына (1975 елның кыш башы), аз да түгел, күп тә түгел - бишәү килеп төштек Казаннан. Олы яшьтә булуына карамастан, җилкенеп, каядыр чыгып китәргә һәрвакыт атлыгып торган Рәисә ханым Ишморатова, җиз тутлы йөзенә сирәк елмаю чыгарган Рөстәм Мингалим. җырлап бетереп, сәхнә артына чыккач, башка артистлар кебек сүгенә белим торган зыялы ханым Җәваһирә Сатахо-ва, боларны оештырып алып чыгучы - мин һәм... шушы чуар төркемнең җаны - Гәрәй Рәхим. Барыбыз бергә - шау килеп безне каршы алган Мәхмүт Хәсәновның калын иңсәләренә кунган чыпчыклар кебек чыркылдашабыз.
Клубларда халык шыгрым. Гәрәй юка гына китабын залга күрсәтә дә:
- Бу минем беренче китабым - «Чәчәк сатучы малай» дип атала. Бәясе өч тиен, - ди.
«Өч тиен» дигән сүздән Шагыйрьгә хөрмәт йөзеннәнме, халык аптырабрак кала, тыенкы гына елмаючылар да берән-сәрән генә күренә.
- Шушы китабым чыккач, - дип дәвам итә Гәрәй, - бик тә әче телле Мөдәррис Әгъләмов дигән шагыйребез мондый эпиграмма язган:
Рәхимсез Гәрәй Рәхим бу,
Чын исеме Гөргери.
Өч тиенлек китабы бар,
И пычагым кергери.
Шул мәлдә зал шартлый. Кул чаба-чаба көләргә тотына һәм Гәрәй Рәхимне бер сулыштан яратып өлгерә.
Инде бу очрашулардан соң ничә еллар үткән югыйсә, Азнакайга кайтсам, «Теге... өч тиенлек китап язган Гөргери нишләп йөри?» дип әле дә сагынып искә алалар үзен.
Азнакайда үтәсе көннәребез минутынача бүленеп куелган иде. Борчылу-кабалануга урын юк. Йөгерек юллар. Кунакчыл йөзләр. Тулы заллар. Мул табыннар. Эшен дә эшлибез, иртәдән алып төн урталарына кадәр, мәзәк табып, сулышка капканчы көлешәбез дә. Хәтта, ни җитди Рәисә ханымыбыз бүрәнә ярыгыннан да көләргә торган чытлык кызчыкка әверелеп калды. Мингалимнең дә җиз-төмсә йөзеннән елмаю китми башлады.
Соңгы көнне Мәхмүт ага Хәсәнов өендә мәҗлескә җыелдык. Бер ягына хатыны - Мәрьям ханымны, икенче ягына Җәваһирә ханымны утырткан Мәхмүт ага өстат башында бәхет тәхетендә, хан кебек рәхәт чигеп утырды. Табынны алып баручы - аның вәзире сыйфатында Гәрәй Рәхим иде.
Мәрьям ханым, ризык хәстәрен күрергә дип, кухня ягында югалып тор-галын. Мәхмүт ага исә, биниһая гәүдәсен йомарлап, Җәваһирә ханымның куенына ук кереп беткән. Әрсезлеккә сәбәп калдырмыйча, күз карашы белән итагатьле генә читкә «этеп» куя белгән Җәваһирә ханымга да нидер булды:
йөзеннән тигез тешләрен балкыткан елмаю китми, көч-куәте ташып торган ир заты янәшәсендә ул, мамыкка әверелеп, яшьлегенә кайтып бара иде бугай...
Бервакыт, Мәрьям ханымның күптән инде чыгып утырганын искәреп, Гәрәй Рәхим әйтә куйды:
- Мәхмүт ага, Мәрьям апа ягына да күз салып ал бераз...
Гашыйклык аллыгыннан парланган йөзле Мәхмүт ага, каерылып борылып карады да:
- И-и, карчык, син дә мондамыни! - дип, саллы кулы белән Мәрьям ханымның иңеннән шапщлдатып сөеп куйган булды. Табын дәррәү кубып көләргә тотынды. Иренең канәгатьлегеннән кинәнү ала белгән Мәрьям ханымның да йөзенә эчкерсез елмаю җәелде.
Әнә шулай, гомернең Азнакайдагы биш көне, бер мизгелдә туып, шул мизгелдә үлә барган юморга, кытыклы-җор сүзгә, тузга язмаган тапкыр мәзәккә бай көннәребез, көлү мәрәкәсендә гөрләп, бүтән мәңге кабатланмаска дип үтеп тә китте. Казанлыларны озаткач, форсаттан файдаланып, мин туган авылыма, шимбә-якшәмбене үткәрергә дип әти-әни янына кайтып аудым. Аудым, дию, һич тә чынбарлыкка хилафлык китермәс. Күңелдә ямансу бушлык, ике тәүлек буе, Тукай әйтмешли: «буш шешә сыман аунап» түшәмгә карап яттым. Сулыш алулары да кыен, тамактан ризык та үтми, тәмәке тартырга да хәл юк - бөтен эч мускулларына кан сауган. Әни өзгәләнә:
- Кайсы төшең авырта соң, улым, -ди, өстәлгә төрле тәм-томнар китереп карый. Артык нык көлүдән авырыйм, дип әйтеп булмый бит инде әнигә.
Чынлап та, чама белми көлүдән үлеп китүең до бар икән бит... Түшәмдәге ботак сурәтенә карап, Гәрәй Рәхимне битәрләп ятам, әгәр ул булмаса, бу кадәр үк көләр идекмени, вәт керәшен шүрәлесе!
Гәрәй белән күрәселәр әле алда булган икән...
1982 елда мин Максим Горький исемендәге Әдәбият институтының Югары курсларына укырга кердем. Гәрәй Рәхим ул чорда Мәскәүдә яши, фатирлы, машиналы - тулы хокуклы башкала кешесе иде. Аның киңәшен тотып, институтның Добролюбов урамындагы тулай торакның җиденче катыннан «татарлар» бүлмәсенә урнаштым. Безгә кадәр укып киткән Туфан Миңнуллин, Гәрәй Рәхим, Ризван Хәмидләрдән мирас булып күпме савыт-саба, кирәк-ярак калган, хәтга суыткычы да бар. Нәкъ тәрәзә каршында - Останкино манарасы.
- Ава-нитә калса, дип курыкма, мин ике араны адымлап үлчәп чыктым, - ди Гәрәй Рәхим шаяртып. - Ауган сурәттә, Останкиноның очы тәрәзәнең тышкы өлгесен ватып, җиде миллиметр гына керәчәк, зыян салалмый.
Гәрәй Рәхим бу чорда Сергей Михалков кул астында, РСФСР Язучылар союзының төрки халыклар әдәбияты буенча әдәби консультант булып эшли иде. Институтта дәресләр беткәч, мин аның эшенә барам. Казан сагындыра. Гәрәйнең юмартлыгыннан файдаланып, казна хисабына, телефон кызганчы сөйләшеп, Казандагы дус-ишләрне бер селкетеп алам. (Соңыннан Гәрәй: «Ике ел эчендә бер машиналык сөйләштең син телефоннан, шул кирәк урыс акчасына», - диде.)
Эштән кайткан чагында без аның
белән кайчандыр Муса Җәлил яшәгән Столешников тыкрыгына сугылабыз. Җир астына төшә торган баскычта бераз чират торганнан соң. Мәскәүнең ул чакта иң шәп саналган сыра барына эләгәсең. Монда бокалларга тир бәрдереп чыгарган салкын сыраны, егерме тиенлек көмеш салып, автоматлардан агызып аласын. Тәлинкә тутырып креветка, кара уылдык, кыздырылган бифштексмы китертәсең - һәммәсе дә илле тиен бәһадә. Гитлерның дөньяны яулау фикерләре сыра барында туган, диләр, безнең дә әдәбиятта бөек әсәр язып шаккатырасы уйлар шушында килә.
Мин яшәгән тулай торак янында самолетлар куя торган ангар чаклы сыра бары бар иде. Анда берьюлы йөзләрчә кеше сыйгандыр. Бервакыт Мәскәүдә китап чыгару нияте белән килгән Мөхәммәт ага Мәһдиевны шунда алып киттек. Сыраны яратып, тәмен тәненә ләззәтле таратып, чамасын белеп кенә. сәнгатьле итеп эчә белә иде ул. Менә без кайнар буы чыгып торган биниһая олы чаннардан чатлы-ботлы зур-зур крабларны алдырып, бөтен килеш кенә үлчәтәбез (килосы биш тәңкә). Утын агачы сыман сындырып, эченнән савылып чыккан ап-ак, мәмрәп торган итне тел өстенә салып, салкын сыраны уртлап, Мөхәммәт аганың әсәрендерә торган маҗаралы хикәятләрен тыңлый-тыңлый... юк, моны бүгенге кимәлдән сурәтләп бирергә галиҗәнап каләм көчсез...
- Их, егетләр, дөнья рәхәте бит бу, ә! - ди Мөхәммәт ага. - Шушылай, беләк юанлыгы крабларны сындырып кабып кына сыра эчәрмен, дип кем уйлаган! Гомердә бер генә була бу! Испаниянең Балеар утрауларының
берсенә - Мальоркага тукталгач эч-, кән идем шулай, анда краб итен мыскаллап кына, чемченерлек итеп кенә биргәннәр иде. Монда, күр инде син, күсәгәсе белән...
Остазның мәмнүн булуыннан без дә канәгать идек.
Бер көнне, Гәрәйнең өендә кунак булып утырганда, Вахит Юныс телефоннан шылтырата:
- Егетләр, миндә аулагый, хатын Мароккода командировкада, улымны Каһирәгә, алты айга практикага озаттым. Бер ялгызым гармунда уйнап, җылап утырам, хәзер үк килеп җитегез, - ди.
Без, әҗәкә ягып кыздырылган тавыкны кайнар килеш сөлгегә төреп, машина белән юлга чыгабыз. Вахит абыйга кадәрге ара илле чакрымнар булыр. Гәрәй, байлар төсе кергән чыраен күреп шикләнмәсеннәр дип, рульне кыю тотып, Кремль тирәсеннән, дәүләт җитәкчеләре машиналары йөри торган урамнардан алып бара. Ниһаять, хәвеф-хәтәрсез генә барып җитәбез, баянын иңенә аскан Вахит абый безне ишек төбендә каршы ала. Алдан сөйләшкәнчә, буйдак хуҗаның өстәленә зурлап, сюрприз итеп чыгарабыз дип тавыкны сиздермичә генә алгы бүлмәгә яшереп керәбез. Керсәк, карасак... залдагы озын өстәл өстенә алма төшәрлек тә түгел, ни генә юк: дөньянын кайсы кыйтгаларында җитлеккән чикләвекләр дисеңме, семга, палтус балыклары, сары, кара, кызыл уылдыклар дисенме, эчендә төрле төсләр яшьнәп торган фужерлар, пычак-чәнечкеләрнең шаһ-корольләр өстәленә генә халыкара тәртиптә тезелеп куелуы дисеңме - бар да ашау симфониясенә югары зәвык белән әзерләнгән увертюра иде. Ярый әле тавыкны ашыгып чыгармадык, бу нигъмәтләр арасында тавыгыбыз Парижга эләккән көтүче хәлендә кала иде, дип пышылдыйм, Гәрәйгә төртеп.
- Егетләр, әйтүгә килеп җиттегез, шулкадәр рәхмәт сезгә, - дип, Вахит Юныс безне кабат-кабат кочаклап аркадан сөя, күзләрендә шатлык яше... - Хәзер сезгә гаҗәеп бер блюдо өлгертәм, мин аны күп еллар элек Тайваньда, генералиссимус Чанкайши банкетында күреп кайткан идем...
Егермеләп илдә күп еллар эшләгән, инглиз, гарәп, корея телләрен белгән Вахит агада таңга кадәр кунак булдык. Ауропача бизәлгән өй җиһазлары ул төндә керәшен җырларын тәүге тапкыр кинәнеп тыңладылар.
Эш урынында Гәрәй Рәхим Чабаксар, Казан, Уфа язучылары, сәнгать әһелләре өчен үзе бер илче иде. Китап чыгару нияте белән килгәнсең икән, ул сине нәшриятлар буйлап йөртә, кирәкле кешесен табып сөйләшә, кунакханәгә урнаштыра, иҗат йортына урын табып бирә, иҗади командировкаларны юллап куя (Чукоткага, Командор утрауларына барам дисәң дә, ул елларда Мәскәү оешмасы акчаны мулдан түли иде) - кыскасы, һәммә кешегә яхшылык кылып, үзенә савап алу кебек олы җанлылыкка ирешкән Алла бәндәсе иде ул.
Олы форумнарга, юбилейларга ул Михалков кебек исемле шәхесләрне Казанга, Уфага яисә Чабаксарга алып кайта, үзе дә шома йөзле партия әһелләре белән янәшә президиумда утыра иде. Халыкның мең күзле карашыннан кадакланып президиум кысаларында утыру аңа килешеп тә бетми шикелле, җор күңелле табигый халәтеннән мәхрүм калып, артык җитди булырга
тырышудан яңак мускуллары кысыла, болай да асимметрик чырае ямьшәеп, төмсәләнеп кала. Андый чакларда Гәрәйне интегүле киеренкелектән коткарасы килә иде.
Киеренке эш сәгате беткән мәлләрдә, Гәрәйнең машинасына утырып, Мәскәү буйлап чыгып китәбез.
- Син машинаны улатып кузгатма, әнә Мөсәгыйт Хәбибуллинның мотор тавышы да ишетелми, — дим аңа.
- Нәрсә, ул кабызмыйча гына йөримени?! - ди Гәрәй. - Ул бит тумыштан шофер.
Авылда, бәләкәй өстәлдә, тимер шарлы бильярдта уйнап өйрәнгәннәр зур шарлы бильярдта да шәп уйныйлар. Ә инде капылт кына зур шарлы бильярдта өйрәнгәннәр барыбер остарып җитә алмыйлар, «ана сөте белән кермәгәне» күренеп тора. Машина да шулай, ахрысы, аңа бәләкәйдән үк ябышып үсәргә кирәктер.
- Хәтсез акча да эшлим инде югыйсә, гонорарлар да алам - баеп булмый. Шушы «Жигули» ашап бара. Ике машиналык акча чыкты инде үзенә, - ди Гәрәй. - Йә мин бәрдерәм, йә мине бәрдереп китәләр, төзәттерү кыйбат бит. Җитмәсә, көнаралаш штраф түлим. Дөрес тә барам, кагыйдәне дә бозмыйм кебек, юк, барыбер тоталар.
Шулай сөйләшә-сөйләшә алты рәтле гаҗәеп киң урамнан җилдерәбез. Эреле-ваклы машиналар дәрьясыннан йөзеп кенә барасың шикелле. Бар да тыныч иде кебек... Кинәт, юл кырыеннан, асфальттан яралган шикелле, ГАИ хезмәткәре калыкты да, йөзләрчә машина арасыннан Гәрәйнекен табып алып, бармагын изәп чакыра башлады.
- Менә, тагын мин икәнен күреп алды инде, - дип, Гәрәй, теш арасыннан
«с» авазын кысып, имгәтеп чыгарды. Бу аның үзенчә сүгенү рәвеше иде. Яктылыкны каплауны җенем сөйми, дип, алдагы йөк машинасын сизмичә, икенче сызыкка чыккан иде ул, шул ярамаган икән, Гәрәйнең бумажнигын тагын унбиш тәңкәгә ябыктырып, ары кузгалабыз. Мин аны үземчә юаткан булам.
- Авылда, хәтерлисендер, берәүнең сөтне күп бирә торган шәп сыеры була. Шуны икенче берәү сатып ала - сыер кинәттән генә сөт бирми башлый. Килешмәде, диләр андый очракта. Сиңа да, Гәрәй, килешми бу машина. Сатарга кирәк моны, тәмам бөлдереп бетергәнче, - дим.
- Шулай итим микән...
Кызык бит ул дөнья дигәнен: эт җәнлеген үз алдында мыскыллап көлсен, беркайчан да онытмый, кайчан да булса бер тешләп, үчен кайтара икәненә мин үз тәҗрибәмдә төшенгән идем, ә менә машинаның да үзен кимсетүне кичермәвен, үч ала икәнен мин әле белми идем. һәм ул моны озак көттермәде...
Шолохов үлгән көн иде (1984 елның феврале). Радиолар сагышлы музыка бирә башлады, кайгылы хәбәр әле икенче көнне генә илгә таралачак, мәскәүлеләргә инде миллион колактан таралып өлгергән.
«Москва» кунакханәсендә Туфан Миңнуллинның болын чаклы люкс номерында гәпләшеп утырабыз. Гариф Ахунов «Тын Дон»ның яшьлегендә үзе тәрҗемә иткән кайбер өзекләрен, дулкынланып, яттан сөйли. Прозаны яттан белү - сирәк була торган хәл.
Шул көннәрдә генә «Литературная газета»да Шолоховның соңгы интервьюсы басылып чыккан иде. Анда
ул «Тын Дон»ның баштагы нөсхәсен тел ягыннан нык эшкәртеп, шивә сүзләрдән арындыруын әйтә. Шивә дигәне татардан кергән сүзләр булган икән...
- Казакларның төп өлеше татардан чыккан инде. Романын да «хутор Татарский» дип тиккә атамагандыр Шолохов, - ди Туфан Миңнуллин, яңгыравык тавышын бүлмә киңлекләренә таратып.
- Казаклар шул ук керәшен татарлары инде, — ди Гәрәй Рәхим, шаяртып. Аннары җитдиләнеп өстәп куя: - «Тегеләр» радиосыннан тыңлаганым бар: большевиклар, Гражданнар сугышы чорында, Казанский дигән станицада биш йөз ир-атны тезеп куеп, берьюлы атып үтергәннәр. Бу да юкка түгелдер.
- Кайбер авылларда, бәлки, тел, гореф-гадәтләр сакланып калгандыр. Университет студентларын фольклор җыярга шул якларга җибәреп кайтарырга иде, - дим мин.
- Бер буында - тел. икенче буында - моң, өченче буында хәтер бетә. Аларның кыпчак икәнен православие дине оныттырган инде. - ди Туфан Миңнуллин. - Кушаматлары да мишәрдән кергән бит югыйсә: кацак, качак, казак...
Гариф Ахунов, гадәтенчә, уен уйдырып, тирән керүне өнәми: Шолоховны якыннан күрүе хакында хатирәләргә бирелә.
Төнге сәгать берләр тирәсе җиткәч, Гәрәй Рәхим кайтырга дип кыбырсый башлады. «Монда урын җитәрлек, кайтып йөрмәгез, кызган баштан... җитмәсә - рульдә...» - дип, Туфан Миңнуллин кыстап караса да, Гәрәй, иптәшкә мине дә ияртеп, җитез генә кузгалды.
Төн уртасы. Киң урамнар. Ник бер хәрәкәт булсын. Машинада Гәрәй белән җай гына сөйләшеп кайтабыз. Кинәт... туры гына барган уңайдан машинабыз чалыклый башлады, әле уңга, әле сулга ташлана торгач, шома бозга эләктеме - кырт борылып, урам кырыендагы мәһабәт йортка таба жуылдап очарга тотынды (Гәрәй тормоз урынына газга баскан булган икән). Шунысы сәер, җанда бернинди курку-шөбһә юк, без үлмәскә тиеш, дигән үҗәт бер уй гына чагылып алды. Машина алагаем тизлек белән гөрселдәп, алгы тәгәрмәче белән бордюр ташына килеп бәрелде (ярый әле бәйләнеп утырган идем), йорт диварына бер метрлар кала, кырт борылып, уң тәгәрмәчләрен дә эчтән бәрдереп, тротуар буйлап йөз метрлар барды да туктап калды. Секунд эчендә булган бу мәхшәрне без аңыбызга да сыйдыра алмый калдык. Ул арада әллә каян гына милиция машинасы килеп чыкты. Төштеләр. Шаккатып карыйлар. Алгы тәгәрмәчнең берсе киселеп, шакмак булган, арткы тәгәрмәчләр дә ямьшәеп беткәннәр.
- Бүген Шолохов үлгән көн. Барыбызга да уртак кайгы килде, шуны искә алып утырдык та... - дип, Гәрәй Рәхим СССР Язучылар союзы билетын чыгарып күрсәтте. Тегеләр әлләни бәйләнеп тормадылар, тәгәрмәчне тиз генә алмаштырырга ярдәм иттеләр дә Гәрәйнең егерме биш сумын кесәгә шудырып китеп бардылар.
Әкрен генә без дә кузгалдык. Машинаның көе киткән, уңга каера. Төнге өчләр тирәсе иде. Ерактан ук ГАИ хезмәткәрен күреп алдык. Сәер генә ыңгырашып килгән машинаны туктатмый кала димени алар.
Гәрәйне, автобуска утыртып, каядыр алып киттеләр. Мин берьялгызым калдым. Җиде миллионлы Мәскәү халкы йоклый. Урам шомлы. Ярый әле салонда җылы, музыка уйнап тора.
Сәгать ярым вакыт үткәч, автобус янә күренде, яшь милиционер егет руль артына кереп утырды да машинаны, ай-ваена карамыйча, зур тизлектә алып китте.
Ни өчен Гәрәйне озак тотканнар дисәм, хикмәт шунда икән: карап торуга ул Савва Морозовлар чорындагы рус купецы шикелле: шәп якалы күн пәлтәдән, мул сакал-мыеклы, зәңгәр күзле... документларда Григорий Васильевич... «Нишләп болай мәзәк сөйләшәсең, исерек диеп тә булмый, аек күренәсең шикелле», - дип, милиционерлар бәйләнә башлагач, Гәрәй үзенең татар икәнен әйтә. «Ах, син без русларны өч йөз ел иго астында изгән татармыни әле, хәзер без сиңа күрсәтәбез!» - дип адарынган «җантимер»ләргә Гәрәй, чын тарих ул болайрак була, дип, ата-бабаларыбызның үткәне хакында сәгать буе сөйләп, тегеләрне авызына караткан икән. Шулай итеп ул (аз гына түләү хисабына) машина йөртү таныклыгын саклап калды. (Соңыннан төзәтүче осталар, машинаның төп рамы кәкрәйгәнен күргәч, «Моның эчендәге кешеләре исән калганмы?»—дип сораганнар.) Күпмедер вакыт үткәч, Гәрәй белән теге бәрелгән урынны барып карадык. Бордюр ташы тәбәнәк куелган булса, тугыз катлы йортны сөзеп, урталай бөкләнәсе булганбыз икән. Ходай саклаган...
Икенче көнне радиолар Шолоховның үлеме хакындагы хәбәрне дөньяга тарата башлады. Олуг шәхеснең үлеме, гадәттә, уй-фикерләргә этәрә.
Социализм шартларында яшәгән күп кенә бәхетсез талантлардан аермалы буларак, үз вакытында кадер-хөрмәт күргән бәхетле талант иде ул. Читтән караганда шулай... Аның да хәтәр елларда кыл өстендә калган мәлләре булган икән шул. «Тын Дон»ның кулъязмасын укып чыккач. Максим Горький: мондый романга тотынырдай үзешчән язучылар илнең төрле регионнарында күпләп туачак, дигән. Үзе саф роман яза алмаган пролетар әдипнең көнләшүе түгелме бу?!
Нәкъ шул чорда ике томы чыгып өлгергән «Тын Дон»нын дәвамын бастыруны туктаталар. Шолохов Максим Горькийга мөрәҗәгать итә. Күпмедер вакыттан соң Горькнй аны үзенең дачасында Сталин белән күрештерә.
- Син ак генералларны бик акыллы, көчле итеп сурәтләгәнсең. Эмиграциягә киткәннәргә азык бирү түгелме бу?!
- ди Сталин.
- Көчсез, акылсыз дошманны жинү большевикларга дан китерәме сон?
- ди яшь, кайнар канлы казак язучысы. Сталинга аның үз фикерен хаклый, раслый алуы ошый. Шушы сөйләшүдән соң романның дәвамын бастырырга рөхсәт бирә. Янәшәдә утырган Горький исә Шолоховны яклап та, яманлап та бер кәлимә сүз дә әйтми: тәмәке көллегенә берәм-берәм шырпы кабызып сала тора, сәгатькә сузылган әңгәмә барышында ике-өч кап шырпы яндырып бетерә...
Әдәби мохиттәге хөсетлек, көнчелек, астыртын мәкер заманында күпләрнең язмышын бик аяныч хәлләргә куйган. Сиксәненче елларда сәләтле, кулыннан эш килгән әдипләр өстеннән «корымлы» анонимкалар язу яңа бер күтәрелеш алган иде. КПСС Үзәк
Комитетына, РСФСР Язучылар союзына килгәннәре, урау юллар үтеп, Гәрәй Рәхимнең өстәленә кайтып өеләләр иде.
- Татарның бер-берсен бетерергә маһир халык икәне үзебезгә билгеле инде, - ди Гәрәй Рәхим. - Руслар каршында оят бит. Шулкадәр ваклык... Шулкадәр мескенлек... Руслар каршында читен... «Их сез, татарлар... Бөтен кенәз-морзаларыгызны безгә биреп бетердегезмени соң, үзегезгә калмаганмыни...» - дип, бездән көләләр бит.
Гәрәй Рәхимнең эчтән сыкрануы күзләренә моңсулык сирпеде. Аның җитдиләнеп калуы тәэсиреннән Мәскәү күгенә дә төмсә болытлар тартылды.
* * *
Мәскәүне күз яшьләренә ышандырырга тырышып түгел, ә үзенең Ходай биргән сәләте, көч-хезмәте белән ирләрчә яулады ул. Мәйданы, халык саны ягыннан үзе бер дәүләткә тиң шаукымлы башкалада ышанычлы түбәңне булдыру, иҗади оешмада эшләп, хөрмәт казану аңа җиңел бирелмәгәндер. Казна эшеннән тәмам арыган бер чорда ул Сергей Михалковка яңа әсәрләр язасым килә, эштән азат итсәгез иде, дигән теләген әйтә. Сергей Михалков, гадәтенчә, тартык авазларда тотлыгып, таптана-таптана мыек астыннан шаяртып:
- Мин синен энергияңне тулысынча сыгып бетермәдем бит әле, сыгып бетергәч, кит. дип, үзем әйтермен, - ди.
Эшләде, димәсләр, язмады... диярләр. Әдипләр арасында таралган бу әйтем баш очында һәрдаим чаң сугып тора. Әмма үз әсәреңне генә байрак итеп йөртүдән битәр, әдәбиятка хезмәт итү дигән мәгънәле төшенчә дә бар бит әле. Монысына инде сирәкләр алына. Гәрәй Рәхим, бик сак эш иткән археолог шикелле, татар шигърияте курганын ачып, аның бәгырендә мең еллар буе тупланган җәүһәрләрне сабыр төгәллек белән бөртекләп җыеп, бакый хәзинәләрне бүгенгегә ялгап, поэзия антологиясе төзеп дөньяга чыгарды. Матди яктан бәһаләнми торган мондый катлаулы хезмәткә тотыну өчен фидакарьлек, әдәби мирасны колачлый алырдай тәвәккәллек, күпме ихтыяр көче сораладыр.
Ул Мәскәүдә «әдәбият илчесе» чакта башкаланың мәртәбәле залларында Акмулла, Кол Гали, Тукай, Җәлил, Такташ кебек олуг затларның юбилей кичәләре уздырылды. Партиянең Үзәк һәм өлкә комитетлары дәрәҗәсендә бу эшне рәсми кузгатудан алып, афишалар ясату, йөзләрчә артист, музыкант, язучыларны яхшы кунакханәләргә урнаштыруга кадәр ул үзе башлап йөрде. Мондый кичәләрдә партия эшлеклеләре дә, төрки халыкларның зыялылары да, чит ил кунаклары да катнаша иде. Чын мәгънәсендә милли бәйрәмгә әверелеп киткән тантаналы залларга башкала татарлары сыеп бетә алмый, җыр-бию, күтәренке рухлы бәйрәм урамнарга ташып җәелә иде.
Кол Гали һәм Габдулла Тукай юбилейларын ЮНЕСКО дәрәҗәсендә, дөньякүләм билгеләп үтүне гамәлгә ашыруны да Гәрәй Рәхим башлап кузгатты.
Еллар үткәч, бу кылган гамәлләрне хәзер инде учка алып күрсәтеп булмый шул. Сүз кодрәте белән вакытны иярләгән китабың гына, үткәннәргә тере шаһит булып, учында ята ала... Әлбәттә, китапның да төрлесе була шул. Берәүне генә куандырганы, меңнәрнең уй-киртәләрен аударганы...
Вакытлы мал, арзанлы дан алу мәсләгенә бирелеп, бәхетсез иҗаты үзеннән алда үлгән күпме язучылар мисалыннан гыйбрәтле сабак алган Гәрәй Рәхимнең, олыгая башлагач, тарихка борылуы табигый ихтыяр иде. Көнлекче әдәбияттан аермалы буларак, тарихи фикер, милли тамырлардан сугарылган фәлсәфә, дини рух өртелгән иҗат кына гомерле була икәнен ул үз вакытында төшенеп өлгерде. Күп өйрәнеп, борынгылыкның тәмен тойган әдип тарихи әсәрләр: татар дөньясының шанлы дәверен чагылдырган поэма, киносценарийлар язды.
Аның бүгенге хезмәт урыны - Татарстан Дәүләт Советында. Ул язучыларыбыз, дәүләт һәм җәмәгать эшлеклеләре Разил Вәлиев, Туфан Миңнуллин һәм Фоат Галимуллин белән бер комиссиядә мәдәният һәм милли мәсьәләләргә багышланган эшләр алып бара.
Утырып уйласаң, исең китәрлек: ничә еллар буена казна эшендә, иҗатка китәсе никадәр акыл-зиһен, күз нуры түгелгән, вакыт тегермәненә уралып кереп китәсе күпме рәсми кәгазь тутырылган. Кәгазь кыштырдавын күралмас дәрәҗәгә китергән бу хезмәтләрне бергә җыйсаң, ничә том хасил булыр иде микән? Әнә шулай итеп, язар өчен яшисе вакыт яшәр өчен эшләүгә киткән...
Гәрәй Рәхимнең һәрчак үзен чарлап торган хыялы - көндәлек «богаулардан» котылып, ирекле иҗат галәменә чуму - аргы яры күренгәнче, дулкыннарны ярып, кинәнеп бер йөзү...
Кайчакларда мин, Гәрәй Рәхим дә олыгаеп, мыжыклана күрмәсен, Ходаем, алай булса, дөнья бик күңелсезләнер иде, дип уйлап та куям. Шөкер, ул һаман элеккечә; шаян-шук, җор сүзен гүя түш кесәсеннән генә үрелеп ала. Үз борчуларын онытып, кеше гаменә күчә белгән җайлы, иҗтиһадлы, син катлаулы дип уйлаган мәсьәләдән гади генә чишелеш таба белгән хикмәтле шәхес ул. Кеше белән бүлешергә күңелендә һәрчак бер уч җылы булыр...
Аны очратып, хәл-әхвәл алышкач, бер йомышсыз китеп барсаң, үпкәләтерсең шикелле. Чөнки гозереңне аның кебек тә рәхәт итеп, авырыксынмыйча, теләп башкарып чыга алучы бүтән берәү бар микән безнең даирәдә?
Якташы - күзләренә Шөгер күгенең зәңгәрлеге сыйган, гөнаһсыз-юка гәүдәле Шамил Бикчуринга багышлап язган «Чишмә» дигән шигыре бар аның. Шул шигырьнең бер тәлгәшен өзеп алып, Гәрәй Рәхимнең үзенә бумеранг итеп юллыйсы килә.
Синдәйләр аз, Синдәй киң күңелле
Адәмнәргә кытлык, йә Ходам...
Кече күңеллелек өлкәсендә
Син бит безнең соңгы могикан.
Марсель Галиев.
"Мәйдан" № 9, 2011.
|
|
Алгы бит
