|
|
| |
Батыршалар токымыннан ул
Әдәбиятка Җәмит Рәхимов бик соң килә, утыз-кырык яшендә генә. Тик әле бу аның утызны узгач кына яза башлавы дигән сүз түгел, фәкать үзенә таләпчән килүе, тыйнаклыгы, аңарчы язганнарын очерк дип бәяләве белән генә аңлатыладыр. Чынында исә аның үз төбәгендәге хезмәт алдынгыларына багышланган, шул ук вакытта бу уңган вә тырыш якташларының образларын тирәнтен ачып биргән, бөтен рухи байлыгын сокланырлык итеп сурәтләгән очерклары камиллек дәрәҗәсенә җиткерелгән һәм хикәя шикелле укыла, зур кызыксыну уята иде. Хәер, Җәмитнең зур язучы булып китүенә бу төбәктә «кара алтын» чыга башлау да сәбәпче булгандыр.
Җәмит Рәхимовның җир астыннан «кара алтын» чыгаручылар тормышына һәм хезмәтенә багышланган иң әүвәлге уңышлы әсәре - «Девон хәбәрчесе». Бу повестендә автор яңа һөнәр ияләренең тыз-быз килеп нидер эшләп йөрүләрен читтән генә күзәтеп, әлеге серле затларга курка-курка гына якынлашучы малай-шалай образларын хәйран җанлы итеп сурәтли. Миңа калса, монда авторның үзенең үсмер чактагы кызыгулары, хыяллары да чагыла.
Нефтьчеләр дөньясын яхшы белгән Рәхимов әлеге һөнәр ияләренә яңадан-яңа хикәя, повесть һәм роман багышлый. Автордагы табигый талант һәм үзе белән бергә тир түгүчеләрнең нәрсә эшләгәннәрен, ничегрәк уйлаганнарын, кемнең кемгә ниндирәк мөнәсәбәттә булганын тәгаен белеп, һәркайсының йөрәк тибешен тоеп яшәү дә максатына ирешергә, һичшиксез, ярдәм иткәндер. Материалны яхшы белеп һәм дәртләнеп иҗат иткән «Өлешемә тигән көмешем», «Тәвәккәл таш яра», «Кыядагы чәчәкләр» кебек күләмле әсәрләрендә автор гаять зур уңышка ирешә.
Гомумән, һәр әдипнең иҗаты аның туган ягы, язмышы, көнкүреше белән үрелеп, дөресрәге, аның иманына һәм холкына, ягъни бүтәннәргә карата ниндирәк мөнәсәбәт алып баруына, мәрхәмәтле һәм шәфкатьле булу-булмавына бәйле рәвештә бара.
Милли үзаңыбыз үсә башлаган, әмма әле юньләп сизелмәгән бер мәлдә, әлеге милли рухи талпынуга әдип үзеннән бер зур өлеш кертә - Батырша дигән каһарманыбызны тарих төпкеленнән казып чыгара. Моңарчы әле мәктәп дәреслекләреннән Емельян Пугачев явын (1773-1775) гына белгән милләттәшләребез аптырап калалар. Аптырамаслык та түгел шул: 1755 елгы крәстиән хәрәкәтен зур укымышлы татар агае җитәкләгән! Архивларда сакланып калган барлык мәгълүматларны бик төпченеп өйрәнә торгач, Җәмит Рәхимов роман язарлык җим җыя.
Кем соң ул Батырша?
Ул 1755 елгы татар-башкорт явының рухи җитәкчесе, юлбашчысы була. Пугачев восстаниесеннән 20 ел элегрәк күтәрелгән Батырша явын урыс галимнәре Русиядәге беренче зур милли-азатльж хәрәкәте дип бәялиләр. Юлбашчының үз исеме Абдулла, атасы - Гали, бабасы - Мәзгетдин, Ука елгасы буеннан XVI йөздә безнең якларга күчеп килгән, патшага тугрылыклы хезмәт иткән мишәрләр нәселеннән.
Шәкерт чагында ук гайрәтле һәм
тәвәккәл булып, умарта оясын басарга кергән аюны йодрыгы белән сугып үтергәннән соң, мишәр малае Абдулла халык телендә Батыршага әйләнә. Мәшһүр хәзрәтләрдән белем алып, указлы мулла була, авыл халкының мәхәббәтен яулый, гаҗәеп дәрәҗәдә намуслы-инсафлы булганга. Идел белән Җаек арасында әүлия дигән даны тарала.
Автор моның сәбәбен искиткеч зур осталык белән сурәтләп бирә. Каһарманнарның күз алдында ислам диненә каныгу, мөселманнарны көчләп чукындыру, халыкны зар елату артканнан-арта бара. Менә бер заман халыкның түземе төкәнә. Казан, Ырынбур, Тубыл гөбернәләренең игенчеләре, терлекчеләре Батырша әүлиягә килеп баш оралар - бу бәлаләрдән коткаруын ялварып сорыйлар. Михнәт чигүче милләт-тәшләребезнең гозеренә колак салып, бөек шәхес «халыкларны кыздырмак вә егетләмәк хаты» белән әйләнә-тирәдә яшәүчеләргә мөрәҗәгать итә, ягъни баш күтәрергә өнди, чакыра.
Бөек шәхеснең аянычлы язмышы да, холык-фигыле дә һәркем аңларлык, ышанырлык, гыйбрәт алырлык итеп, Батырша булып башланган гомеркәенең мәхбүс хәлендә дә каһарманнарга гына хас тапкырлык-тәвәккәллек вә кабат-ланмастай җиңү белән очлануы да сокланырлык итеп сүрәтләнгән.
Шундый да гүзәл вә камил романны иҗат иткән автор бүтән берни язмаган тәкъдирдә дә, аның урыны татар әдәбиятының түрендә булыр иде. Әмма бу тынгысыз җан эзләнү вә казынудан туктый белми һәм үз төбәгенең авыллары тарихын ныклап торып өйрәнә.
«Дөресен әйткәндә, минем төбәкчелек белән шөгыльләнә башлавыма... татар тарихчы-галимнәренең бу өлкәдәге эшлексезлекләренә үртәлү сәбәп булды», - дип язды автор «Мәдәни җомга» гәзитендә дөнья күргән бер мәкаләсендә (20.09.1996).
Әмма бит әле, бөтенләй, беркем беркайчан өйрәнмәгән теге яки бу өлкәдә азмы-күпме мәгълүмат җыю өчен үртәлү генә җитеп бетми. Син күпме генә үртәлсәң, ачуың килсә, гайрәтең чиксә дә, берни майтара алмавың бик ихтимал. Моның өчен билгеле бер дәрт кирәк, сәләт кирәк. Әле тапкан, күз алдында җәйрәп яткан материалның кайсын кая куярга икәнен шәйләү өчен генә дә эчке бер сиземләү, күңел күзе белән күрә белү зарур. Җәмитнең бәхете, миңа калса, үзе күргән нәрсәләрнең кайсы кара, кайсы ак булуын ачыклый алуда. Кеше тануда гына түгел Җәмитнең бәхете, бәлки сизгерлегендә, тарихи материал белән эш итә белүендә, ташка язганның юл араларын уку осталыгында.
Болай дип әйтү өчен, махсус шул өлкәдә азау теше чыгарган галимнәр белән аяк терәп бәхәсләшү өчен, әлбәттә, үзеңнең дөрес юлдан баруыңа ныклы ышаныч кирәк. «Батырша» романы белән дә, «Авыллар тарихы» белән дә ныклап танышкач, авторымның милләтпәрвәр әдип икәнлегенә һәм дә кыйбласына һич тә хыянәт итмәвенә, дәрәҗәле әфәнделәргә яраклашу юлына басмавына янә дә инандым.
Аның бөтен иҗаты миңа элек-электән яхшы ук таныш иде. Нефтьчеләр дөньясын белеп, гаҗәеп зур осталык белән тасвирлаган әсәрләре дә күңелемә бигрәкләр инде хуш килде, халкыбызның каһарманы Батыршага багышланган романы да сокландырды. Кайсыбер китапларын редакцияләгән дә идем. Тик инде «Авыллар тарихы» кулыма килеп кергәч, тәмам хәйран калдым. Җәмит бер авылның үткәне-бүгенгесе белән генә кызыксынып калмый, бөтен Лениногорск районына кергән авылларның да тарихын ачыкларга тырыша. Күпне белергә омтылу барча язучыга хас сыйфат булган тәкъдирдә дә, мондый олуг максатка ирешү өчен журналист үҗәтлеге дә кирәктер.
Җәмит Рәхимов үзенең иҗатында нәрсәнедер күпертеп яки матурлап-би-зәп бирү юлына басмый. Ул фәкать үзе тәгаен белгән, тормышта булган хәлләргә таянып, шуларны үзенең хыялы белән баетып, яхшысын да, яманын да
укучы ышанырлык иттереп, табигый хәлгә җиткереп тасвирлый.
Тарих үзенең объективлыгы белән шөһрәт-дан казана шул, кемнең кем булуына карамастан, дөреслекне күзенә бәреп әйтүе белән дан казана. Тимәш авылындагы Ромашкино нефть чыганагы бөтен СССР Дәүләт бүләгенә лаек табылган шәхесләр исемлегендә сез ичмаса күңел өчен генә дә бер генә милләттәшебезнең фамилиясен дә күрмәссез.
Хәер, Советларга киная ташлау дөрес үк булып бетмәстер, чөнки милли яктан рәнҗетүләрнең патша заманына да хас күренеш булганлыгын автор сүз уңаенда гына әйтеп киткәли. Мисал өчен Кирлегәчтәге бер хәлгә күз салыйк. Волость старшинасы хәтле рәсми зат Нәдер Үрәзмәтов үзенең биләмәсендә бакыр барлыгын ачыклый да, бакыр эретү заводы салдырырга ниятли. Тик менә «чукынмаган кеше заводчы була алмый» икән ләбаса!..
Татарстанның халык язучысы Фатих ага Хөсни кемнең ниләр язуына караганда ничек язуына ныграк игътибар итә иде. Җәмит Рәхимовның күтәргән мәсьәләләре дә алай вак диярлек түгел, авыл халкының авыр шартларда да сынатмыйча, фидакарь хезмәт куюы, нефтьчеләрнең тауны ташка актаруы, милли каһарманыбыз, төбәк тарихы...
Автор үзе алган темаларны ахырына китереп җиткерә, анысы хак. Шул ук вакытта бит әле әдипнең теле дә хәйран образлы, игьтибарга-мактауга лаек. Әнә шул һәр сүзне үз урынына куйган тел белән вакыйгаларны язган чагында милләтпәрвәр авторыбыз укучыга тәрбия дәресе дә бирә - гыйбрәт алуга, туган якны яратуга, татар халкының мәнфәгатен кайгыртып яшәүгә, ана теленең кадерен белүгә этәрә.
Кыям МИҢЛЕБАЕВ
язучы, тәнкыйтьче
|
|
Алгы бит
