В угодность наконец общественному взгляду
Багрим к тебе пристал татарских мурз с гудком.
Но с вздохом признаюсь, в нем очень мало ладу,
И то уже порок: я смел блистать умом.
Гавриил Державинның атаклы «Запискалар»ында аның бөтен биографиясе ярылып ята. Һәр шигыренә, поэмасына, одасына язган үз аңлатмалары да бар.
Инде без Преображенский полкына эләккән үсмернең чыныгу, үсү, күтәрелү юлларына күз салыйк. Бу хезмәтендә ул шәхси кыюлыклар күрсәтә, гаскәриләр арасында танылып өлгерә. Әмма ашкынып күтәрелергә омтылган солдатның, соңра кече офицерның эшләре нишләптер сүрән бара - чөнки артыннан этеп торучысы да, кирәкле акчасы, мөлкәте дә юк. Шул уңайдан ул патшабикә Екатеринага мөрәҗәгать итеп, гыйбрәтле хат яза, үзе башкарган байтак хезмәтләрне бәйнә-бәйнә сурәтләп, беркадәр танылуга да ирешә.
Әмма Гавриил Державинның шагыйрьлек таланты, кешеләргә мәрхәмәтлелеге, ярдәмчел, белемле, сәләтле булуы аңа хәрби хезмәткә караганда күбрәк дан һәр хөрмәт китерә башлый. Бер чакны аның 20 еллап язган шигырьләре, язмалары янгынга эләгеп, көл-күмер була. Әмма Державин форсат чыгу белән янә иҗат эшенә керешә.
Ниһаять, көннәрдән бер көнне Г.Державинның саллы әсәрләре Әби патша өстәленә барып ирешә. Вольтер хәтле Вольтер кебек бөек акыл иясе белән язышып торган Екатерина яшь шагыйрьнең бөтенләй яңача яңгыраган одаларында тирән мәгънә күреп, аны соңыннан үзенә секретарь итеп тә чакыра. Ниһаять, шагыйрьнең ургып торган таланты бөтен империядә яңгыраш таба, аның кайбер әсәрләрен Екатерина хәтта берәмтекләп империя чиновникларына юллый торган була. Шулай итеп, шагыйрь патшабикә галиҗәнапләренә турыдан-туры киңәш-фикерләрен җиткерә ала башлый. Туры сүзен курыкмыйча әйтә, язып бирә.
Хәтта берчакны Державин «Бог» дигән ода-поэма язып бөтен ил җәмәгатьчелеген, әдәбият-фәлсәфә эшлеклеләрен сокландыра, әсир итә һәм баш идерә. Бу поэма әле дә колачын, биеклеген һәм бөеклеген югалтмаган. Урыс поэзиясендә моның дәрәҗәсендә язылган тирән дини-фәлсәфи, дулкынландыргыч башка берәр әсәр бар микән?
Морза Гавриил Державин бөтен империя алдында чиновник буларак та, затлы шагыйрь буларак та баш әйләндергеч карьера ясый. Сенатор, коммерц-коллегия президенты, Верховный Совет члены, финанс министры, дәүләт казначее, юстиция министры, губернатор кебек дәрәҗәле вазифаларда ул җиң сызганып, күпләрне көнләштереп эшли. Олонецки, Тамбов губернаторы хезмәтләрендә якташыбыз дәүләткүләм яңа, бәхәсле һәм хәвефле алымнар белән дә эш итә. Аның өстеннән донос-әләкләрне дә бертуктаусыз язып торалар.
Шул дәүләт эшләрен башкарганда ул туган җирен - Сокуры басуларын, Кама, Идел буйларын сагынып, юксынып яши. Берара Казан губернаторы булырга да хыяллана. «Туган илнең төтене дә татлы», - дип язганда Г.Державин, әлбәттә, туган төбәк һавасын суласы килгәнен гел сиздереп яши. «Җырла син, и арфа, гел минем Казаным турында», - дигән юлларда шагыйрьнең күпме мәхәббәте-яратуы сулкылдап тора.
Екатерина, Павел, Александр I кебек патшаларга турыдан-туры хезмәт иткән, аларны үзенең кыю фикерләренә колак салырга ияләштергән, җитди бәхәсләрдә үз кыйбласын яклый алган киң колачлы дәүләт эшлеклесе, чорының шагыйрьләр патшасы, үзенең татар морзасы икәнен бөтен империягә кычкырып әйтә алган иҗатчы Русия поэзиясендә бары бердәнбер - Державин гына. Аның: